Kimberley, De Affrica

Kimberley
Math	tref
Poblogaeth	225,160
Sefydlwyd	1873 ;
Cylchfa amser	UTC+2
Gefeilldref/i	Changsha
Daearyddiaeth
Sir	Bwrdeistref Lleol Sol Plaatje
Gwlad	De Affrica
Arwynebedd	90.4 km²
Uwch y môr	1,184 ±1 metr
Yn ffinio gyda	Warrenton
Cyfesurynnau	28.7383°S 24.7639°E
Cod post	8301, 8300
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Mae Kimberley yn ddinas yn Ne Affrica sydd wedi'i lleoli tua 1,230 metr uwchlaw lefel y môr yn nhalaith y Noord-Kaap, yng nghanol yr anialwch y Karoo Fawr. Kimberley yw prifddinas y dalaith, er ei bod yn eithaf ddwyreiniol y Noord-Kaap. Mae gan Kimberley 220,000 o drigolion ac mae'n rhan o fwrdeistref ôl-apartheid newydd Sol Plaatje.

Roedd Kimberley yn rhan o Griqualand West hanesyddol ond fe'i trosglwyddwyn hi i dalaith y Penrhyn o dan bwysau Prydeinig yn ail hanner yr 19g. Mae dinas Kimberley yn enwog am ei diwydiant deimwnt a'r fwynglawdd diemwnt enwog, Big Hole.

Hanes golygu

Kimberley, 1899

Cofeb y Rhyfel Byd Cyntaf yn Kimberley

"Red Cap Party" Fleetwood Rawstone ar y Colesberg Kopje

Deimwntiau golygu

Darganfod deimwntiau yw sail llawer o lewyrch a thwf poblogaeth Kimberly mewn ardal, sydd fel arall, yn cynnwys tir sych a chrin. Yn 1867, yn Hopetown, 120 cilomedr i'r de o Kimberley, darganfuwyd diemwnt Eureka gan blentyn, gan achosi rhuthr diemwnt go iawn.

Yn 1866 darganfu Erasmus Jacobs diemwnt 21.25 carat ar lannau'r Afon Oren ger Hopetown. Digwyddodd ail ganfyddiad (sef diemwnt 83.50 carat yn yr achos hwn) ym 1871 ar lethrau bryn Colesberg Kopje. Arweiniodd y darganfyddidau hyn y ras diemwnt gyntaf, a ddenodd filoedd o lowyr i'r ardal. Diflannodd y bryn yn gyflym, gan droi i mewn i'r hyn a elwir yn y twll mawr (Big Hole). Cafodd y prif anheddiad a ffurfiwyd yn dilyn y mewnlifiad hwn o ymfudwyr, "New Rush", ei ailenwi'n Kimberley ar 5 Mehefin 1873, er anrhydedd i John Wodehouse, Iarll Kimberley, Ysgrifennydd Gwladol Prydain.

Roedd darganfod diemwntau yn ardal Kimberley yn un o'r ffactorau a gyfrannodd at gyfaddawdu'r cydbwysedd oedd eisoes yn ansicr rhwng y Prydeinwyr, a oedd yn rheoli Trefedigaeth y Penrhyn (y "Cape Colony"), a'r Boers o'r Orange Free State. Er gwaethaf y protestiadau gan y Boers, honnodd y Prydeinwyr ar unwaith mai eu hardal hwy oedd ardal y pwll, a ddaeth yn ganolfan Brydeinig gydag enw "Griqualand West".

Y cwmni mwyngloddio diemwnt mwyaf i'w neilltuo oedd De Beers o eiddo Cecil Rhodes. Daeth Kimberley yn gyflym yn ddinas fwyaf yr ardal, a Rhodes yn un o'r dynion cyfoethocaf yn y byd. Agorwyd nifer o gloddiadau: daeth y mwyaf, tua 170,000 m² o led a 240 metr o ddyfnder, â Rhodes 3 tunnell o ddiemwntau. Ar 2 Medi 1882 daeth Kimberley y ddinas gyntaf De Affrica i gael goleuadau trydan yn y strydoedd. Ysgolion Kimberley, a drosglwyddwyd yn ddiweddarach i Johannesburg, oedd y cnewyllyn cyntaf y byddai un o brif brifysgolion De Affrica yn ei ddatblygu, Prifysgol y Witwatersrand.

Daeth Rhodes yn Brif Weinidog y Cape Colony 1890.

Rhyfel Annibyniaeth y Boer golygu

Ar 14 Hydref 1899, ar ddechrau Ail Ryfel y Boer, daliwyd Kimberley dan warchae gan luoedd y Boer am 124 diwrnod. Mewn ymgais i dorri'r gwarchae, dioddefodd lluoedd Prydain niwed helaeth; a ffodd y y gweinidogion ar 15 Chwefror 1900. Yn y cyfamser, roedd y Prydeinwyr wedi adeiladu un o'r gwersyll crynhoi yn Kimberley ar gyfer carcharu carcharorion Boer gan gynnwys yn ddrwgenwog, menywod a phlant.^[1]

Apartheid golygu

Cafodd gwrthwynebiad i apartheid yn Kimberley mor gynnar â chanol 1952 fel rhan o'r Ymgyrch Gwrthwynebu (Defiance Campaign). Lluniodd Dr Arthur Letele grŵp o wirfoddolwyr i herio'r cyfreithiau gwahanu trwy feddiannu meinciau 'Europeaid yn Unig’ yng Ngorsaf Reilffordd Kimberley - a arweiniodd at arestio a charcharu. Yn ddiweddarach yn y flwyddyn, roedd cafwyd Gwrthdystiad Mayibuye yn Kimberley, ar 8 Tachwedd 1952, yn ymwneud ag ansawdd gwael y cwrw yn y neuadd gwrw. Arweiniodd y ffracas at saethu ac angladd torfol dilynol ar 12 Tachwedd 1952 yn Mynwent West End Kimberley. Daliwyd yr 'arweinwyr' honedig yn y ddalfa: Dr Letele, Sam Phakedi, Pepys Madibane, Olehile Sehume, Alexander Nkoane, Daniel Chabalala a David Mpiwa.^[2]

Ôl-Apartheid golygu

Ffurfiwyd talaith newydd y Noord-Kapp yn 1994 wedi cwymp Apartheid. Cafwyd cyfnod o ail-enwi nifer o fannau yn yr ardal, fel bu ar draws De Affrica wrth ddad-Apartheideiddio. Sefydlwyd Llywodraeth Leol Sol Plaatje (Sol Plaatje Local Municipality) sy'n cwmpasu dinas Kimberley.

Yn ychwanegol at y ddinas mae anheddiad Platfontein a grëwyd pan enillodd cymuned !Xun a Khwe o Schmidtsdrift ac yn wreiddiol o Angola/Namibia y tir ym 1996. Roedd y rhan fwyaf o'r gymuned wedi symud i'r dreflan newydd erbyn diwedd 2003.

Nodweddion Kimberley golygu

Ym 1913, sefydlwyd ysgol hedfan gyntaf De Affrica yn Kimberley; hyfforddwyd y rhai a ddaeth i fod yn beilotiaid cyntaf Awyrlu De Affrica yno. Yn Kimberley hefyd crëwyd marchnad stoc gyntaf De Affrica. Ym mis Mai 2000 cynhaliwyd cynhadledd yn Kimberley ar destun gwrthdaro niferus yn ymwneud â'r farchnad diemwnt. Enwebwyd Proses Kimberley ar ôl y cyfarfod hwn, sef menter sy'n anelu at reoli mewnforion ac allforion diemwntau garw o ardaloedd sydd mewn perygl o wrthdaro.

Mae'r Driekops Eiland ("ynys tri pegwn") yn safle archeolegol sydd wedi'i leoli yng ngwely Afon Riet, ger tref Plooysburg, ger Kimberley. Mae'n safle pwysig sy'n cynnwys petroglyffau, (neu creig-gerfiadau) sef ysgrathiadau a darluniadau cyn-hanes ar greigiau.

Daeth Kimberley yn dref brifysgol yn 2014 gydag agor Prifysgol Sol Plaatje, a enwyd ar ôl y deallusydd Sol Plaatje a gyfieithoedd peth o waith William Shakespeare i'w iaith frodorol, Tswana ac ymladdodd dros hawliau i'r bobl ddu frodorol ac i ddyrchafu ei famiaith.

Heddiw golygu

Erbyn hyn, mae'r fwrdeistref yn cael ei dominyddu'n wleidyddol gan yr ANC, ond mae gwrthwynebiad y Democratic Alliance yn gymharol gryf yno hefyd, er ei bod wedi methu sawl gwaith i ennill y mwyafrif o bleidleisiau. Ym mis Rhagfyr 2004, maer y fwrdeistref yn Patrick Lenyibi (ANC).

Yn etholiadau trefol 2006, enillodd yr ANC 40 o'r 55 o seddau cyngor trefol, gan adael dim ond 10 i'r Gynghrair Ddemocrataidd a 2 i'r Democratiaid Annibynnol.

Demograffeg golygu

Cefndir Ethnig (Cyfrifiad 2011)^[3]

63.1% - Affricaniaid Du
26.8% - Kleurlinge
1.2% - Asiaid/Indiaid
8.0% - Gwyn

Iaith Gyntaf (Cyfrifiad 2011)^[3]

43% - Afrikaans
35.8% - Tswana/Setswana
8.7% - Saesneg
6.0% - Xhosa
6.3% - Arall

Henebion ac amgueddfeydd golygu

Pentref yw'r amgueddfa hon mewn gwirionedd, atgynhyrchiad awyr agored ar 17 erw o Kimberley ar adeg y rhythr Diemwnt.

Gwasanaeth golygu

Mae Kimberley Airport (Maes Awyr BJ Vorster gynt) 7 cilometr i'r de o ganol y ddinas.

Dolenni golygu

The Kimberley City Portal - Gwefan i dwristiaid, teithwyr a thrigolion Kimberley
"Diamond Mines of South Africa" gan Gardner Williams (General manager De Beers), Pennod 15 (25 tudalen ar hanes a lluniau).

Cyfeiriadau golygu

↑ Sessional Papers By Great Britain Parliament. House of Commons. 1902.
↑ Anonymous (2011-03-16). "Mayibuye Uprising-black South Africans, slaves in the land of their birth, rose up to peacefully throw off their shackles". South African History Online. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2010-11-09. Cyrchwyd 2017-09-09.
↑ ^3.0 ^3.1 Sum of the Main Places Roodepan, Galeshewe and Kimberley Cyfrifiad 2011.

[Ref_1902-1] Sessional Papers By Great Britain Parliament. House of Commons. 1902.

[2] Anonymous (2011-03-16). "Mayibuye Uprising-black South Africans, slaves in the land of their birth, rose up to peacefully throw off their shackles". South African History Online. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2010-11-09. Cyrchwyd 2017-09-09.

[census2011-3] 3.0 ^3.1 Sum of the Main Places Roodepan, Galeshewe and Kimberley Cyfrifiad 2011.

[1]

[2]

[3]