Lingala
Mae Lingala (hefyd Ngála neu lingála) yn un o'r ieithoedd Bantw ac yn lingua franca ac iaith fasnach Affricanaidd.
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Bangi–Ntomba |
| Enw brodorol | Lingála |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-1 | ln |
| cod ISO 639-2 | lin |
| cod ISO 639-3 | lin |
| System ysgrifennu | yr wyddor Ladin |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Fe'i siaredir yn bennaf yn nwy dalaith y Congo ac Angola, lle mae ganddi statws iaith genedlaethol. Mae hefyd yn lledu'n araf i'r de (ardal iaith Kikongo gan gynnwys gogledd-orllewin Angola).[1] Mae'n un o 4 iaith genedlaethol GDdD ynghyd â Kongo (kiKongo), Tshiluba, a Swahili.
Tarddiad golygu
Yn ieithyddol, mae'n un o'r ieithoedd Bantw a siaredir yn Nwyrain, Canolbarth a De Affrica. Tarddodd Lingala ar hyd Afon Congo yn Nhalaith Equateur. Am y tro, Lingala, a elwid yn wreiddiol yn Lobangi, oedd iaith grŵp ethnig Bangala. Yng nghanol rhanbarth Ngala y buont yn byw ynddi, hanner ffordd rhwng Léopoldville (Kinshasa bellach) a Stanleyville (Kisangani bellach), porthladd Nouvelle Anvers (Antwerp Newydd) (Makanza ers 1966) oedd un o safleoedd masnachu cyntaf a adeiladwyd gan Gwladwriaeth Rydd y Congo. Roedd y tair safle masnachu a grybwyllwyd ymhlith y rhai cyntaf ym Masn isaf y Congo i ddod yn orsafoedd cenhadol Catholig o 1899. Yn y 19g, daeth Lobangi, yn gymysg ag ieithoedd Bantw eraill, yn lingua franca cenedlaethol ac yn iaith fasnachol, gyda theilyngdod mawr yn cael ei briodoli i Égide de Bœck.
Roedd geiriau benthyg o Ffrangeg a Kiswahili yn cael eu cynnwys yn achlysurol. Mae Lingala yn un o'r ieithoedd Lusengo ac mae ganddi gysylltiad ieithyddol agos â Bangala a Bobangi, gyda thua thraean o'r eirfa yn rhannu tebygrwydd geiriadurol â'r iaith olaf y cododd ohoni.
Lledaenu golygu
Yn Congo-Kinshasa , nid Lingala yw iaith yr addysgu mewn ysgolion, er gwaethaf ei defnydd eang. Ar sail breifat, fodd bynnag, cynhelir cyrsiau llythrennedd llwyddiannus iawn yn fewndirol gan bwyllgorau poblogaeth lleol gyda chefnogaeth UNESCO . Mae geiriaduron i Sbaeneg, Ffrangeg neu Saesneg, er enghraifft. Ers 1970, mae'r Beibl wedi'i gyfieithu'n llawn i Lingala. Y mae gwahanol argraffiadau o'r Testament Newydd a'r Salmau. Mae Adolphe Dzokanga o'r Institut national des langues et civilizations orientales ym Mharis wedi ysgrifennu nifer o weithiau pwysig ar Lingala.
Siaredir Lingala gan dros ddeg miliwn o bobl mewn rhannau helaeth o Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo a Gweriniaeth y Congo, ac i raddau llai yng Ngweriniaeth Canolbarth Affrica. Mae'n cael ei ledaenu'n eang yn y cyfryngau, y fyddin, yr heddlu, areithiau swyddogol, a cherddoriaeth, sydd hefyd wedi cyfrannu at ei ledaenu'n eang ers dad-drefedigaethu. Yng ngogledd Angola hefyd, yn enwedig yn nhalaith Uíge, mae llawer o bobl bellach yn siarad Lingala yn ogystal â Kongo, a siaredid yn wreiddiol yng ngogledd Angola . Mae hyn yn arbennig o wir ar gyfer siaradwyr Kikongo sydd â chysylltiadau aml dros y ffin i'r Congo. Fe'i defnyddir hefyd mewn rhannau o Gabon ac Wganda a siaredir.[2] Yn y Congo DR mae ganddi statws iaith genedlaethol ar ôl yr iaith swyddogol Ffrangeg ac ochr yn ochr â Kikongo , Kiswahili a Tshiluba. Yn y brifddinas, Kinshasa, mae wedi hen oddiweddyd yr iaith ranbarthol Kikongo o ran nifer y siaradwyr.
Lledaenwyd yr iaith gan y fyddin gan mai dyma unig iaith Byddin Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo. Mae'r ffaith bod y fyddin yn mynd i bob rhan o'r wlad, ac yn delio gyda'r brodorion yn yr iaith yno, hyd yn oed yn ardaloedd Swahili, sydd yn iaith â statws uchel.[3]
Amrywiadau golygu
Gellir rhannu Lingala yn sawl tafodiaith neu amrywiaeth. Ystyrir mai'r rhai mwyaf yw Lingala Safonol, Lingala Lafar, Lingala Kinshasa, a Lingala Brazzaville.
Defnyddir Lingala Safonnol (a elwir yn Lingala littéraire neu Lingala classique yn Ffrangeg) yn bennaf mewn darllediadau addysgol a newyddion ar y radio a'r teledu ac mewn gwasanaethau eglwysi Catholig a dyma'r iaith a addysgir ar bob lefel o addysg. Cysylltir Lingala Safonnol yn hanesyddol â gwaith yr Eglwys Gatholig a chenhadon. Mae ganddo system saith llafariad [a, e, ɛ, i, o, ɔ, u] gyda harmoni llafariad llawn amser, heb straen . Mae ganddo hefyd set lawn o ragddodiaid enwau morffolegol gyda chyfathiant gramadegol gorfodol.
Lingala llafar (a elwir yn Lingala parlé yn Ffrangeg) yw'r amrywiad a ddefnyddir yn bennaf ym mywyd beunyddiol siaradwyr Lingala. Mae ganddo system rhagddodiad enwau morffolegol lawn ond nid yw'r system cyfathiant mor llym ag yn yr amrywiaeth safonol. Mae gan Lingala lafar hyd yn oed saith llafariad ond nid yw harmoni'r llafariaid yn orfodol. Cysylltir yr amrywiaeth hwn yn hanesyddol â gwaith cenhadon Protestannaidd.
Kinshasalingala a Brazzavillelingala yw tafodieithoedd prifddinasoedd y ddau Gongo. Mae'r ddwy yn cael eu dylanwadu'n drwm gan ieithoedd Bantw eraill yn ogystal â gan Ffrangeg (iaith swyddogol y ddwy wlad). Mae gan y ddau lawer o eiriau benthyg o'r ieithoedd hyn, yn ogystal â ffonoleg a gramadeg symlach.
Dosbarthiad golygu
Niger-Congo, Congo Iwerydd, Volta-Congo, Benué-Congo, Bantoid, Bantu De, Bantu Cul, Gogledd-orllewin, C, Bangi-Ntomba (C 40), Lusengo.
Mae Lingala, y cod iaith LIN, yn un o wyth iaith Lusengo.
Seineg golygu
Llefariaid golygu
| Llefariad blaen | Llefariad cefn | |
|---|---|---|
| Cau | i | u |
| [Ryng-gysylltiol | e | o |
| Canol agored | ɛ | ɔ |
| Agored | a |
| IPA | Enghraifft (IPA) | Enghraifft (sillafu) | Ystyr | Nodiadau |
|---|---|---|---|---|
| i | /lilála/ | lilála | oren | |
| u | /kulutu/ | kulutu | plentyn hynaf | |
| e | /eloⁿɡi/ | elongi | wyneb | |
| o | /mobáli/ | mobáli | gwryw | yngennir ychydig yn uwch nag o, gwireddu fel [o̝] |
| ɛ | /lɛlɔ́/ | lɛlɔ́ | heddiw | |
| ɔ | /ᵐbɔ́ⁿɡɔ/ | mbɔ́ngɔ | arian | |
| a | /áwa/ | áwa | yma |
Cytseiniaid golygu
| IPA | Enghraifft (IPA) | Enghraifft (sillafu) | Ystyr |
|---|---|---|---|
| p | /napési/ | napésí | rhoddaf |
| ᵐp | /ᵐpɛᵐbɛ́ni/ | mpɛmbɛ́ni | agos |
| b | /bolingo/ | bolingo | caria |
| ᵐb | /ᵐbɛlí/ | mbɛlí | cyllell |
| t | /litéya/ | litéya | gwers |
| ⁿt | /ⁿtɔ́ⁿgɔ́/ | ntɔ́ngó | gwawr |
| d | /daidai/ | daidai | gludiog |
| ⁿd | /ⁿdeko/ | ndeko | brawd |
| k | /mokɔlɔ/ | mokɔlɔ | dydd |
| ᵑk | /ᵑkóló/ | nkóló | perchennog |
| ɡ | /ɡalamɛ́lɛ/ | galamɛ́lɛ | grammadeg |
| ᵑɡ | /ᵑɡáí/ | ngáí | fi |
| m | /mamá/ | mamá | mam |
| n | /bojini/ | boyini | casineb |
| ɲ | /ɲama/ | nyama | anifail |
| f | /fɔtɔ́/ | fɔtɔ́ | ffotograffiaeth |
| v | /veló/ | veló | beic |
| s | /sɔ̂lɔ/ | sɔ̂lɔ | yn wir |
| ⁿs | /ɲɔ́ⁿsɔ/ | nyɔ́nsɔ | i gyd |
| z | /zɛ́lɔ/ | zɛ́lɔ | tywod |
| ⁿz (1) | /ⁿzáᵐbe/ | nzámbe | duw |
| ʃ | /ʃakú/ | cakú eller shakú | Parot llwyd |
| l | /ɔ́lɔ/ | ɔ́lɔ | ef |
| j | /jé/ | yé | ef |
| w | /wápi/ | wápi | oedd |
Ysgrifennu golygu
Mae Lingala yn fwy o iaith lafar nag o iaith ysgrifenedig, ac mae ganddi sawl system ysgrifennu wahanol. Mae'r rhan fwyaf o'r systemau ysgrifennu yn rhai ad hoc.[4] Oherwydd y llythrennedd isel ymhlith siaradwyr Lingala yn Lingala ysgrifenedig (yn Congo-Brazzaville, mae lefel llythrennedd yn Lingala fel iaith gyntaf rhwng 10% a 30%), mae'r orgraff yn hyblyg iawn ac yn amrywio o un Congo i'r llall. Mae sillafu Ffrangeg yn dylanwadu'n drwm ar rai orgraffau, gan ddefnyddio er enghraifft S dwbl, "ss", i drawsgrifio [s] (yn Congo-Brazzaville); "ou" am [u] (yn Congo-Brazzaville); i gyda didolnod, "aï", i drawsgrifio [áí] neu [aí]; E gydag acen ddyrchafedig, "é", i drawsgrifio [e]; "e" i drawsgrifio [ɛ], o gydag acen ddyrchafedig, ó, i drawsgrifio [ɔ] neu weithiau [o] yn hytrach nag o fel trawsgrifiad ar gyfer [o] neu [ɔ]; Gall i neu y sefyll am [j]. Mae'r aloffonau hefyd yn bodoli fel ffurfiau eiledol yn yr orgraff werinol; mae "sango" yn ddewis arall yn lle nsango (gwybodaeth); mae "nyonso", "nyoso", "nionso", "nioso" i gyd yn drawsgrifiadau o nyɔ́nsɔ.
Ym 1976, mabwysiadodd y Société Zaïroise des Linguistes (Cymdeithas Ieithyddion Zairian) sgript ar gyfer Lingala, gan ddefnyddio'r e agored (ɛ) ac o agored (ɔ) i ysgrifennu'r llafariaid [ɛ] ac [ɔ], a defnydd achlysurol o acenion i tôn marcio. Oherwydd cyfyngiadau technegol, nid yw'r sillafu â ɛ a ɔ a'r acenion yn cael eu defnyddio mor eang. Ond ceir amrywiaeth o hyd ac er bod defnydd helaeth o'r iaith ar y cyfryngau cymdeithasol ond cedwir cyhoeddi llyfrau, dogfennau gweinyddol, a'r llywodraeth yn y Ffrangeg.[3]
Lingala heddiw golygu
Lingala yw un o brif ieithoedd brodorol y ddau Congo. Mae hefyd yn iaith sy'n cymhathu siaradwyr ieithoedd brodorol eraill gan ddod yn lingua franca ac yn brif iaith i lawer - hyd yn oed siaradwyr 3 iaith genedlaethol arall GDdG (Kongo, Swahili, a Tshiluba). Mae diffyg cytundeb ar orgraff safonnol yn tanseilio ymdrechion i wneud yr iaith (sydd fel pob iaith gynhenid Affricanaidd yn ddeinamig iawn yn ei esblygiad wrth i siaradwyr newydd ymuno a dylanwad prif ieithoedd fel Ffrangeg a Saesneg effeithio arni) a gwneud yn iaith ygrifenedig gweinyddiaeth y gwledydd. Mae gweinyddiaeth felly yn y Ffrangeg.[3]
Addysg golygu
Ffrangeg yw unig iaith prifysgolion, ysgolion uwchradd ac ysgolion cynradd, er ceir efallai peth Lingala mewn ysgolion yn y cefn gwlad. Erbyn 2023 ceir rhai ymdrechion i ddefnyddio Lingala fel cyfrwng dysgu. Gwneir hyn gan sefydliad an-stadudol Mabiki sy'n creu llenyddiaeth gwreddiol yn yr iaith ac sydd wedi sefydlu ysgol gynradd yn Kinshasa lle mai Lingala yw'r unig cyfrwng dysgu ar gyfer pob pwnc o fathemateg, hanes a Ffrangeg. Mae'r plant yno yn perfformio'n academaidd yn well nag ysgolion Ffrangeg eu cyfrwng.[3]
Cerddoriaeth golygu
Ymledodd dylanwad a bri Lingala drwy gyfrwng cerddoriaeth boblogaidd gan mai yn y brifddinas Kinshasa y cynhyrchir gymaint o'r gerddoriaeth y Congo. Bydd trigolion gwledydd eraill yn galw 'lingala' ar y gerddoriaeth heb ddeall mai enw'r iaith yw Lingala. Mae'r cerddoriaeth yma wedi bod yn ffasiynol ac wedi dod yn iaith ddeniadol wrth ledaenu'r iaith.[3]
Bri golygu
Mae Lingala hefyd wedi ymestyn tu allan i'r Congo gan ymestyn i Wlad Belg (hen reolwyr gwladychol y wlad), Ffrainc, UDA a Chanada ac o fewn Affrica. Dyma brif iaith cyfathrebu o fewn diaspora Congo dramor. Mae hyd yn oed i bobl nad sy'n siarad yr iaith yn frodorol am ddysgu'r iaith y tu allan i'r wlad. Yn wahanol i sawl iaith Affricanaidd arall (a'r Gymraeg) caiff Lingala ei basio ymlaen i'r ail a'r drydedd genhedlaeth yn y diaspora.[3]
Cyfeiriadau golygu
- ↑ Ffodd cannoedd o filoedd o Angolan Bakongo i Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo ym 1961/63 a dysgu Lingala yno; pan ddychwelasant hwy a/neu eu disgynyddion yn bennaf i Angola yn y 1970au, daethant â'r iaith hon gyda hwy, sydd i'w chlywed hyd yn oed heddiw ym mhrifddinas Angola Luanda.
- ↑ Rogério Goma Mpasi: Lingala für Kongo und Zaire. Rump, Bielefeld 1992
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 "Tracing the History and Heritage of the DRC's Most Popular Lingua Franca, Lingala, S03EP1". Africa's LSP Podcast. 2023.
- ↑ "Tracing the History and Heritage of the DRC's Most Popular Lingua Franca, Lingala [S03EP1]". Africa's LSP Podcast. 2023.
Dolenni allanol golygu
- Tracing the History and Heritage of the DRC's Most Popular Lingua Franca, Lingala Sianel Africa's LSP Podcast ar Youtube
- Mabiki.net Archifwyd 2023-07-04 yn y Peiriant Wayback. Sefydliad anstadudol dros hyrwyddo a defnyddio'r Lingala
Eginyn erthygl sydd uchod am Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.