Plaid Lafur Iwerddon

Mae Plaid Lafur Iwerddon (Gwyddeleg: Páirtí an Lucht Oibre; Saesneg: Labour Party) yn blaid sosialaidd-ddemocrataidd yn Ngweriniaeth Iwerddon. Sefydlwyd hi ym 1912 yn nhref Clonmel, Sir Tipperary, gan James Larkin, James Connolly a William X. O'Brien fel adain wleidyddol Cyngres Undebau Llafur Iwerddon.

Labour Party Páirtí an Lucht Oibre
Arweinydd	Brendan Howlin TD
Sefydlydd	James Connolly James Larkin William X. O'Brien
Seanad Leader	Senator Ivana Bacik
Cadeirydd y blaid seneddol	Willie Penrose TD
Cadeirydd	Jack O'Connor
Ysgrifennydd Cyffredinol	Brian McDowell
Sefydlwyd	1912 (1912)
Pencadlys	11 Hume Street, Dulyn 2, D02 T889, Ireland
Asgell yr ifanc	Labour Youth
Women's wing	Labour Women
Rhestr o idiolegau	Social democracy Pro-Europeanism
Sbectrwm gwleidyddol	chwith i'r canol
Partner rhyngwladol	Progressive Alliance, Socialist International
Cysylltiadau Ewropeaidd	Party of European Socialists
Grŵp yn Senedd Ewrop	Progressive Alliance of Socialists and Democrats
Lliw	Coch
Dáil Éireann	7 / 158
Seanad Éireann	4 / 60
European Parliament	0 / 11
Local government	50 / 949
Gwefan
labour.ie

Yn wahanol i bob un o brif bleidiau eraill y Weriniaeth, ni dyfodd y Blaid Lafur allan o rwyg ymysg rhengoedd plaid Sinn Féin, er i’r blaid lyncu plaid y Chwith Democrataidd Iwerddon yn 1999, oedd â’i gwreiddiau yn Sinn Féin.

Mae’r blaid wedi rheoli fel partneriaid iau mewn clymbleidiau yn llywodraeth Dáil Éireann saith gwaith ers ei sefydlu: chwech gwaith mewn clymblaid gyda Fine Gael ar ben ei hun neu gyda Fine Gael a phleidiau llai eraill, ac unwaith gyda phlaid Fianna Fáil. Mae wedi rheoli felly 19 mlynedd fel rhan o llywodraeth, yr ail hiraf o blith pleidiau’r Weriniaeth ar ôl Fianna Fail. Llafur, yn draddodiadol yw trydydd plaid fwyaf y wladwriaeth. Mae’r Blaid Lafur yn aelod o’r Progressive Alliance, Socialist International, a Phlaid Sosialwyr Ewrop (PES).

Sefydlu

Cofeb James Connolly, Dulyn

Sefydlodd James Connolly, James Larkin and William X. O'Brien Blaid Lafur Iwerddon yn 1912 fel adain wleidyddol Cyngres Undebau Llafur Iwerddon er mwyn cynrychioli eu buddiannau yn Senedd Iwerddon a ddisgwylid ei sefydlu yn dilyn Trydydd Deddf Hunan-lywodraeth Iwerddon 1914. Ond, yn dilyn curo’r undebau llafur yn ‘lock out’ enwog Dulyn yn 1913 gwanhawyd y mudiad ac yn 1914 ymfudodd James Larkin a dienyddiwyd James Connolly wedi Gwrthryfel y Pasg 1916.

Sefydlwyd Byddin Dinasyddion Iwerddon, yr Irish Citizen Army (ICA) yn ystod y lockout, a dyma oedd cangen filwrol anffurfiol y mudiad llafur. Cymerodd yr ICA ran yng Ngwrthryfel 1916 a chymrodd y Cynghorydd Richard O'Carroll, aelod Llafur o Gorfforaeth Dulyn (cyngor y ddinas). Saethwyd O'Carroll a bu farw ar 5 Mai 1916. Atgyfodwyd yr ICA yn ystod cyfnod Peadar O'Donnell's a phlaid lled-gomiwnyddol weriniaethol, Republican Congress ond wedi rhwyg yn 1935 ymunodd y rhan fwyaf o’r ICA gyda’r Blaid Lafur. Bu Plaid Lafur Prydain yn weithredol yn yr Iwerddon, ond wedi 1913 penderfynodd Pwyllgor Ganolog y Blaid i gytuno mai Plaid Lafur Iwerddon fyddai â’r hawl i weithredu a threfnu ar draws Iwerddon. Gwrthwynebodd grŵp o undebwyr llafur Belffast i hyn a sefydlwyd y Belfast Labour Party a ddaeth yn gnewyllyn i sefydlu Plaid Lafur Gogledd Iwerddon, a oedd ar wahân i Blaid Lafur Iwerddon.

Annibyniaeth Iwerddon

Safodd y Blaid Lafur ddim yn etholiad bwysig 1918 i’r Dáil Éireann gyntaf. Gwnaethpwyd hyn er mwyn i’r etholiad ganolbwyntio ar gwestiwn annibyniaeth Iwerddon ac i Sinn Féin (y blaid weriniaethol dros annibyniaeth) i ennill yr etholiad. Safodd y blaid ddim yn etholiad 1921 i’r Dail chwaith. O ganlyniad, doedd y Blaid Lafur a’i daliadau ddim yn rhan ganolog o sefydlu’r wladwriaeth newydd.

Gwladwriaeth Rydd Iwerddon

Fel pob rhan o gymdeithas Iwerddon rhannodd Cytundeb Eingl-Wyddelig Rhagfyr 1921 Blaid Lafur Iwerddon. Ochrodd rhai gyda’r Cytundeb a rhai yn erbyn. Hybodd O’Brien a Johnson i’w haelodau gefnogi’r Cytundeb. Yn Etholiad Gyffredinol gyntaf Gwladwriaeth Rydd Iwerddon yn 1922 fe enillodd y Blaid 17 sedd. Bu sawl streic yn ystod y flwyddyn honno gan arwain I’r Blaid yn colli seddi yn etholiad gyffredinol 1923 gan gwympo i 14 sedd. Bu’r Blaid yn brif wrthwynebwyr plaid asgell dde y llywodraeth, Cumann na nGaedhael nes blaid newydd Eamon de Valera, Fianna Fáil gymryd eu seddi yn 1927. Yn 1932 aeth Llafur i lywodraeth am y tro cyntaf fel y blaid leiaf mewn clymblaid gyda Fianna Fáil.

Roedd y blaid yn llawer mwy gymdeithasol geidwadol na phleidiau sosialaidd eraill Ewrop, a rhwng 1932 ac 1977 roedd ei harweinwyr, (William Norton a’i olynydd, Brendan Corish) yn aelodau o urdd Marchogion Sant Columbanus, urdd Gatholig geidwadol.

Uchafbwyntiau Nodweddiadol

Bu i’r Blaid rhai arweinwyr neu aelodau nodweddiadol a bu’n adlewyrchiad ac yn rhan o newid agweddau pobl Gweriniaeth Iwerddon at faterion cymdeithasol a chyfansoddiadol.

Arlywydd Benywaidd Gyntaf Iwerddon

Mary Robinson, 2014

Yn 1990 etholwyd Mary Robinson yn Uachtarán na hÉireann, Arlywydd Iwerddon benywaidd cyntaf Iwerddon a’r un cyntaf ers yr Arlywydd gyntaf, Douglas Hyde nad oedd yn aelod o Fianna Fail.

Er i Robinson fod yn aelod o’r Blaid Lafur fe ymddiswyddodd o’r blaid oherwydd ei gwrthwynebiad i safbwynt Llafur ar Gytundeb Eingl-Wyddelig 1985 oherwydd iddi gredu y dylasai Unoliaethwyr Ulster fod wedi cael rhan ar y Cytundeb. Safodd etholiad yr Arlywyddiaeth fel annibynwraig, ond cafodd gefnogaeth y Blaid Lafur. Yn ystod ei chyfnod hyrwyddwyd daliadau cymdeithasol oedd yn fwy rhyddfrydig i’r norm Wyddelig, Gatholig ac yn agosach at ddaliadau’r Blaid Lafur.

Dick Spring

Bu’n Tánaiste, Dirprwy Brif Weindiog, mewn dau lywodraeth. Y gyntaf oedd y 23ain Dáil, gyda Fianna Fáil yn 1993 – 1994 ac Albert Reynolds yn Taoiseach (Prif Weindog). Yr ail wedyn oedd, 24ain Dail, gyda Fine Gael a’r Chwith Democrataidd yn 1994-1997. Chwaraeodd rhan yn hyrwyddo cymod a phroses heddwch gyda llywodraeth Prydain ar ddyfodol Gogledd Iwerddon.

Arlywyddiaeth Michael D. Higgins

Etholwyd Michael D. Higgins yn 9fed Arlywydd Iwerddon yn 2011. Cyn hynny bu’n Teachta Dála i’r Blaid Lafur ac yn Weinidog Celfyddydau, Diwylliant a’r Gaeltacht 1993-1997. Yn ystod ei gyfnod cafodd wared ar Section 31 o’r Ddeddf Ddarlledu, ail-sefydlodd Bwrdd Ffilm Iwerddon a sefydlodd Teilifís na Gaeilge (a adnebir bellach fel TG4) sef, y sianel deledu Wyddeleg ei hiaith a ysbrydolwyd gan lwyddiant S4C.

Arweinwyr y Blaid

• Thomas Johnson (1922–1927)
• Thomas J. O'Connell (1927–1932)
• William Norton (1932–1960)
• Brendan Corish (1960–1977)
• Frank Cluskey (1977–1981)
• Michael O'Leary (1981–1982)
• Dick Spring (1982–1997)
• Ruairi Quinn (1997–2002)
• Pat Rabbitte (2002–2007)
• Eamon Gilmore (2007–)

Dolenni

• Gwefan Plaid Lafur Iwerddon