Qalqilya

Dinas ym Mhalesteina yw Qalqilya neu Qalqiliya (Arabeg: قلقيلية‎); sydd yn y Lan Orllewinol. Hi yw canolfan weinyddol Llywodraethiaeth (neu sir) Qalqilya. Yn y cyfrifiad swyddogol diweddaraf roedd gan y ddinas boblogaeth o 41,739 (2007). Mae Qalqilya wedi'i amgylchynu gan rwystr Banc Gorllewin Israel gyda bwlch cul yn y dwyrain a reolir gan fyddin Israel a thwnnel i Hableh. Mae'r ddinas yn adnabyddus am ei horennau.

Qalqilya

Math	dinas
Poblogaeth	41,739
Cylchfa amser	UTC+2, UTC+03:00
Gefeilldref/i	Mülheim an der Ruhr
Daearyddiaeth
Sir	Llywodraethiaeth Qalqilya
Gwlad	Palesteina
Arwynebedd	4.25 km²
Cyfesurynnau	32.190378°N 34.968508°E
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Etymology

Roedd Qalqilya yn cael ei adnabod fel Calecailes yn y cyfnod Rhufeinig, a Calcelie yn y ffynonellau Frankish o'r cyfnod Canoloesol cynnar. Mae'n fwy na phosib bod y gair "Qalqilya" yn deillio o derm Canaaneaidd sy'n golygu "cerrig crwn neu fryniau".

Yn ôl EH Palmer, daeth yr enw o "fath o rawnafal", neu "dŵr yn rwdlan".

Hanes

Cofeb y Merthyron

Mae aheddiadau dynol wedi bod yng nghyffiniau Qalqilya cynhanes, fel y tystiwyd wrth cryn dystiolaeth o offer callestr.

Yr Oes Otomanaidd

Ym 1596, ymddangosodd Qalqilya yn y cofrestrau treth Otomanaidd (wedi'i drawslythrennu fel Qalqili) fel pentref yn isranbarth Bani Sa'b yn Liwa Nablus. Roedd ganddi boblogaeth o 13 o aelwydydd Mwslimaidd ac roedd yn talu trethi ar wenith, haidd, cnydau haf, olewydd, a geifr neu gychod gwenyn; cyfanswm o 3,910 akçe.

Yn 1838, nododd Robinson yr enw Kulakilieh fel pentref yn ardal Beni Sa'ab, i'r gorllewin o Nablus.

Ym 1882, disgrifiwyd Qalqilya fel "Pentref mawr sy'n crwydro braidd, gyda sestonau (ystafelloedd tanddaearol i ddal dŵr) i'r gogledd a phwll dŵr yn y de-orllewin. Mae'r tai wedi'u hadeiladu'n wael." Ym 1883 symudodd rhai yno o Baqat al-Hatab gerllaw, ac ym 1909 sefydlwyd cyngor trefol i weinyddu Qalqilya.

Oes Mandad Prydain

Qalqilya 1927

Yng nghyfrifiad 1922 o Balesteina a gynhaliwyd gan awdurdodau Mandad Prydain, roedd gan Qalqilya boblogaeth o 2,803 (2,794 o Fwslimiaid a 9 o Gristnogion), cynyddodd yng nghyfrifiad 1931 i 3,867 (3,855 o Fwslimiaid a 12 o Gristnogion), mewn cyfanswm o 796 o dai.

Yn ystadegau 1945 roedd poblogaeth Qalqilya yn 5,850; 5,840 o Fwslimiaid a 10 o Gristnogion, a oedd yn berchen ar 27,915 o 'dunama' o dir yn ôl arolwg swyddogol o dir a phoblogaeth. O hyn, roedd 3,701 o domenni ar gyfer sitrws a bananas, roedd 3,232 yn blanhigfeydd a thir wedi'u dyfrhau, 16,197 yn cael eu defnyddio ar gyfer grawnfwydydd, tra bod 273 o domenni yn dir adeiladu (trefol).

Qalqilya 1942 1: 20,000

Rhyfel 1948

Yn sgil Rhyfel Arabaidd-Israel 1948, ac ar ôl Cytundebau Cadoediad 1949, daeth Qalqilya o dan lywodraeth Gwlad Iorddonen. Yn ystod y rhyfel, ffodd llawer o drigolion o bentrefi cyfagos, gan gynnwys Kafr Saba, Abu Kishk, Miska, Biyar 'Adas a Shaykh Muwannis i Qalqilya fel ffoaduriaid.

Yn dilyn brwydr pentref Arabaidd cyfagos Kafr Saba, ffodd trigolion Qalqilya a dychwelyd yn ddiweddarach gyda dyfodiad y Lleng Arabaidd o Waled yr Iorddonen, a llu alldeithiol Irac, er mai dim ond tua 2,000 o drigolion a ddychwelodd. Roedd y rheini'n breswylwyr dosbarth uwch a symudodd i Nablus. Y prif reswm dros y gwahaniaeth oedd y sefyllfa economaidd anodd yn y dref rheng flaen a'r anallu i gael mynediad i'r cnydau.

Oes Gwlad Iorddonen

Atodwyd yr ardal gan Gwlad Iorddonen ym 1950. Ar 10 Hydref 1956 lansiodd byddin Israel gyrch yn erbyn gorsaf heddlu Qalqilya mewn ymateb i ymosodiad gan Wlad Iorddonen ar fws Israelaidd. Gorchmynnwyd yr ymosodiad gan Moshe Dayan ac roedd yn cynnwys sawl mil o filwyr. Yn ystod yr ymladd amgylchynwyd cwmni o paratroopers Israel gan filwyr Gwlad Iorddonen. Lladdwyd deunaw o Israeliaid a rhwng 70 a 90 o Wlad Iorddonen yn yr ymosodiad gan.

Yn 1961, poblogaeth Qalqilya oedd 11,401.

Ar ôl 1967

Map y Cenhedloedd Unedig 2018 o'r ardal, yn dangos trefniadau meddiannaeth Israel.

Ers y Rhyfel Chwe Diwrnod ym 1967, mae Qalqilya wedi bod dan feddiant Israel. Yn ddiweddarach y flwyddyn honno, cafodd dwsinau o'i thrigolion eu troi allan gan Israel a'u danfon i Wlad Iorddonen, a dymchwelwyd o leiaf 850 o adeiladau gan fyddin Israel. Yn ei atgofion, disgrifiodd Moshe Dayan y dinistr fel "cosb" a fwriadwyd i hel y trigolion i ffwrdd, yn groes i bolisi'r llywodraeth. Ym Medi 1967 roedd 8,922 o bobl yma, gyda 1,837 ohonynt yn dod yn wreiddiol o diriogaeth Israel.

Jit, tref Palesteina yn Qalqilya

Fel rhan o Gytundebau Oslo 1993 rhwng Israel a Sefydliad Rhyddhad Palestina (PLO), trosglwyddwyd rheolaeth ar Qalqilya i Awdurdod Cenedlaethol Palestina (PNA) ar 17 Rhagfyr 1995.

Yn 2003, adeiladwyd Mur Israelaidd y Lan Orllewinoll, gan amgylchynu'r dref a'i gwahanu oddi wrth diroedd amaethyddol yr ochr arall i'r wal.

Ym mis Tachwedd 2015, arestiodd Israel yr hyn yr oedd yn honni ei fod yn rhwydwaith o 24 o filwriaethwyr Hamas a oedd yn weithredol yn y ddinas.

Ar Hydref 20, 2017, enwodd y ddinas stryd ar ôl Saddam Hussein a chodwyd cofeb iddo yn ôl papur newydd Israel. Dadorchuddiwyd yr heneb mewn seremoni a fynychwyd gan Lywodraethwr Dosbarth Qalqilya Rafi Rawajba a dau swyddog Palesteinaidd arall. Mae'n dwyn y geiriau “Saddam Hussein - Meistr y Merthyron yn Ein Oes,” yn ogystal â “Palesteina Arabaidd o'r Afon i'r Môr,” slogan a ddefnyddir yn aml gan Hussein sy'n cyfeirio at fudiad rhyddid Palesteina.

Daearyddiaeth

Mae Qalqilya wedi'i leoli yn y Lan Orllewinol ogledd-orllewinol, yn pontio'r ffin ag Israel (ar y Linell Werdd). Mae'n 16 cilomedr i'r de-orllewin o ddinas Palesteinaidd Tulkarm, a'r ardaloedd agosaf yw dinas Tira Arabaidd-Israel a phentrefan Palestina 'Arab al-Ramadin al-Shamali i'r gogledd-ddwyrain, pentref Palestina Nabi Ilyas i'r dwyrain, pentrefi 'Abu Abu Farda ac Arab ar-Ramadin al-Janubi ac anheddiad Israelaidd Alfei Menashe i'r de-orllewin, a phentref Palesteinaidd Habla a thref Jaljuliya Arabaidd-Israelaidd i'r de.

Mae gan Qalqilya ddrychiad cyfartalog o 57 metr uwch lefel y môr. Y glawiad blynyddol cyfartalog yw 587.4 milimetr a'r tymheredd blynyddol ar gyfartaledd yw 19 gradd Celsius.

Llywodraeth

Enillodd Hamas etholiadau trefol 2006 yn Qalqiliya a daeth un o'i aelodau, Wajih Qawas, yn faer, er iddo gael ei garcharu gan Israel am ran helaeth o'i dymor. Ar 12 Medi 2009, diswyddodd y PNA Qawas am ganiatáu i ddyled Qalqiliya dyfu heb ei gwirio, gan fethu â denu cyllid rhyngwladol ar gyfer prosiectau'r ddinas ac anwybyddu gorchmynion gan lywodraeth Palesteina. Fodd bynnag, roedd Qawas yn ystyried ei ddiswyddiad o ganlyniad i'r ffrae barhaus rhwng Hamas, sy'n dominyddu'r PNA yn Llain Gaza a Fatah, sy'n dominyddu'r PNA yn y Lan Orllewinol. Beirniadodd grwpiau hawliau dynol ddiswyddiad Qawas, gan gondemnio’r ymyrraeth gan awdurdodau canolog Palesteina ym materion swyddog etholedig. Yn ystod etholiadau trefol 2012, etholwyd aelod Fatah, Othman Dawood, yn faer.

Llwybr y ffens wahanu o amgylch Qalqilya a Hableh

Rhwng 1967 a 1995 roedd bron i 80% o weithlu Qalqilya yn gweithio i gwmnïau neu ddiwydiannau Israel yn y sectorau adeiladu ac amaeth. Roedd yr 20% arall yn ymwneud â masnach, gan farchnata ar draws y Llinell Werdd. Yn ôl arolwg maes a gynhaliwyd gan y Sefydliad Ymchwil Gymhwysol-Jerwsalem (ARIJ), roedd 45% o boblogaeth waith Qalqilya yn cael ei chyflogi gan y llywodraeth, 25% yn gweithio ym myd amaeth, 15% yn gweithio ym maes masnach, 10% yn gweithio mewn diwydiant a 5% yn gweithio yn Israel mewn gwaith llafur.

Yn 2012, y gyfradd ddiweithdra oedd 22%, gyda'r rhai yr effeithiwyd arnynt fwyaf yn arfer cael eu cyflogi mewn amaethyddiaeth, masnach a gwasanaethau. Mae'r ddinas yn arbennig o adnabyddus am ei chnwd sitrws ac mae 17.6% o'i thiroedd wedi'u plannu â choed sitrws. Prif gnydau eraill yw olewydd a llysiau. Ceir yma nifer o grefftau diwydiannol, megis cynhyrchu bwydydd, olew olewydd, cynhyrchion llaeth, sebon, gwydr, carreg, marmor a deunyddiau adeiladu, yn ogystal â gweithgynhyrchu cwmnïau pren a dŵr mwynol.

Souqs

Yn Qalqilya ceir llawer o farchnadoedd, gan gynnwys:

• Souq Abu Amsha (سوق أبو عمشة)
• Souq Shaheen (سوق شاهين)
• Souq Abu Jaber (سوق أبو جابر)
• Souq Beshara (سوق بشارة)
• Souq Uthman (سوق عثمان)
• Souq Shawer (سوق شاور)
• Souq Al-Aqsa (سوق الأقصى)

Defnydd tir a'r rhwystr

Dechreuodd adeiladu'r rhwystr yn Israel yn 2002 ac mae'n ynysu Qalqilya o'r gogledd, y gorllewin, y de, a hanner ei ochr ddwyreiniol, gan adael coridor yn y dwyrain yn ei gysylltu â phentrefi a phentrefannau Palesteinaidd llai. Mae Israel yn nodi bod ei hadeiladu o'r wal at ddibenion diogelwch, yn enwedig i atal ymdreiddiad milwriaethwyr Palesteinaidd i mewn i Israel fel a ddigwyddodd yn ystod yr Ail Intifada. Mae'r Palestiniaid yn nodi bod y rhwystr i fod i atodi tiroedd Palestina (gan fod y wal yn aml yn torri'n ddwfn i diriogaeth Palestina) ac yn rheoli symudiad Palesteiniaid. Mae'r rhwystr wedi effeithio'n negyddol ar economi Qalqilya, yn enwedig y sectorau masnachol, oherwydd ei fod wedi gwahanu'r ddinas oddi wrth ardaloedd Palesteinaidd cyfagos, ac yn ffinio â threfi Arabaidd yn Israel, a gyfrannodd tua 40% o incwm y ddinas cyn i'r rhwystr gael ei gwblhau.

Addysg

Yn ôl cyfrifiad PCBS 2007, roedd 95.3% o'r trigolion dros 10 oed yn llythrennog. Roedd tua 75% o'r boblogaeth anllythrennog yn fenywod. Mae gan y dref 21 o ysgolion cyhoeddus, pedair ysgol breifat, tair ysgol a reolir gan UNRWA a 13 o ysgolion meithrin. Goruchwylir pob ysgol gan Weinyddiaeth Addysg Uwch Palestina. Yn 2012, roedd 12,286 o breswylwyr wedi cofrestru yn yr ysgolion, gyda 660 o staff addysgu. Yn 2007, roedd 10.5% o'r boblogaeth wedi graddio o sefydliad addysg uwch, tra bod 15.7% wedi cwblhau addysg uwchradd, 27.5% addysg baratoadol, 27.4% addysg elfennol a 13.8% heb unrhyw addysg ffurfiol. Mae dau goleg yn y ddinas: Coleg Islamaidd Ad Da'wa a sefydlwyd ym 1978 a champws Prifysgol Agored Al-Quds a sefydlwyd ym 1998.

Diwylliant

Mae yna lawer o elusennau yn y ddinas ar gyfer adsefydlu pobl ag anghenion arbennig, ac mae'n werth nodi bod ffatri ar gyfer rhanau artiffisial i'r corff yn Qalqilya, yr unig un o'i bath yn y Lan Orllewinol ogleddol. Mae yna hefyd lawer o glybiau hamdden a diwylliannol, Qalqilya TV, a gorsaf radio (Radio Nagham). Yn llywodraethiaeth Qalqilya, chwaraeodd Cymdeithas Fforwm Diwylliannol NGO (جمعية منتدى المقفين الخيرية) ran fawr wrth hysbysu'r dirprwyaethau byd a thramor o ddioddefaint pobl Qalqilya, a'u problemau economaidd a gwleidyddol oherwydd yr goresgyniad gan Israel, a'r wal.

Llyfryddiaeth

• Barron, J.B., gol. (1923). Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922. Government of Palestine.
• Conder, C.R.; Kitchener, H.H. (1882). The Survey of Western Palestine: Memoirs of the Topography, Orography, Hydrography, and Archaeology. 2. London: Committee of the Palestine Exploration Fund.
• Elon, A. (1983). The Israelis: founders and sons. Penguin Books. ISBN 978-0-14-016969-0.
• Government of Jordan, Department of Statistics (1964). First Census of Population and Housing. Volume I: Final Tables; General Characteristics of the Population (PDF).
• Government of Palestine, Department of Statistics (1945). Village Statistics, April, 1945.
• Guérin, V. (1875). Description Géographique Historique et Archéologique de la Palestine (yn Ffrangeg). 2: Samarie, pt. 2. Paris: L'Imprimerie Nationale.
• Hadawi, S. (1970). Village Statistics of 1945: A Classification of Land and Area ownership in Palestine. Palestine Liberation Organization Research Center.
• Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, Germany: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. ISBN 3-920405-41-2.
• Mills, E., gol. (1932). Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas. Jerusalem: Government of Palestine.
• Morris, B. (1993). Israel's Border Wars, 1949 – 1956. Arab Infiltration, Israeli Retaliation, and the Countdown to the Suez War. Oxford University Press. ISBN 0-19-827850-0.
• Morris, B. (2001). Righteous victims: a history of the Zionist-Arab conflict, 1881-2001. Vintage Books. ISBN 978-0-679-74475-7.
• Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund.
• Robinson, E.; Smith, E. (1841). Biblical Researches in Palestine, Mount Sinai and Arabia Petraea: A Journal of Travels in the year 1838. 3. Boston: Crocker & Brewster.

Dolenni allanol

• Welcome To The City of Qalqiliya
• Qalqilya City, Welcome to Palestine
• Qalqiliya City (Fact Sheet), Applied Research Institute–Jerusalem, (ARIJ)
• Qalqiliya City Profile, ARIJ
• Qalqiliya arial photo, ARIJ
• Development Priorities and Needs in Qalqiliya, ARIJ
• Survey of Western Palestine, Map 11: IAA, Wikimedia commons
• UNRWA Profile: Qalqilya Town Update 2004 yn y Peiriant Wayback (archifwyd Ebrill 14, 2008)