Teofan Prokopovych

Clerigwr a diwinydd Uniongred Dwyreiniol ac athronydd a llenor Wcreinaidd oedd Teofan Prokopovych (Wcreineg: Теофан Прокопович, Rwseg: Феофан Прокопович trawslythreniad: Feofan Prokopovich; 18 Mehefin 168119 Medi 1736) a oedd yn gyfrifol am ddiwygio Eglwys Uniongred Rwsia dan y Tsar Pedr I (teyrnasai 1682–1725).

Teofan Prokopovych
Portread o Teofan Prokopovych a gyflawnwyd yng nghanol y 18g, wedi ei farwolaeth.
Ganwyd18 Mehefin 1681, 27 Ebrill 1677 Edit this on Wikidata
Kyiv Edit this on Wikidata
Bu farw19 Medi 1736 Edit this on Wikidata
St Petersburg Edit this on Wikidata
DinasyddiaethYmerodraeth Rwsia Edit this on Wikidata
Alma mater
Galwedigaethbardd, offeiriad, athronydd, gwleidydd Edit this on Wikidata
Swyddbishop of Novgorod Edit this on Wikidata
Cyflogwr
  • National University of Kyiv-Mohyla Academy Edit this on Wikidata

Bywgraffiad golygu

Ganed Eleazar Prokopovych ar 18 Mehefin 1681 yn Kyiv yn yr Hetmanaeth, a oedd dan benarglwyddiaeth Tsaraeth Rwsia. Derbyniodd addysg Uniongred a graddiodd o Academi Mohyla Kyiv ym 1696.[1] Astudiodd athroniaeth a diwinyddiaeth yng Ngwlad Pwyl a Lithwania, a dan ddylanwad Lladinaidd yr athrawon hynny fe drodd yn Gatholig am gyfnod, ac ym 1698 aeth i Goleg Groeg St Athanasiws yn Rhufain. Fodd bynnag, ni ymunodd â Chymdeithas yr Iesu, a dychwelodd i Kyiv, a'r ffydd Uniongred, ym 1701.[2] Aeth yn fynach, gan gymryd yr enw Teofan, yn Ogof-Fynachlog Kyiv, a dechreuodd ddarlithio ar ddiwinyddiaeth, llenyddiaeth, barddoneg, a rhethreg yn Academi Mohyla Kyiv ym 1704.[1][2][3]

Daeth Prokopovych i'r amlwg fel cefnogwr brwd i'r Hetman Ivan Mazepa, a arweiniai Llu Zaporizhzhia o 1687 i 1708. Cyflwynodd ei ddrama hanesyddol Vladimir (1705) i Mazepa a Pedr I, Tsar Rwsia, a oedd ar hynny o bryd yn gynghreiriaid yn Rhyfel Mawr y Gogledd (1700–21). Canai glodydd Mazepa mewn nifer o bregethau, a disgrifiai Kyiv fel "yr ail Jeriwsalem".[3] Trodd Mazepa yn erbyn Rwsia, ac wedi buddugoliaeth y Tsar Pedr ym Mrwydr Poltava (1709) ffoes o Wcráin; trodd Prokopovych ei gefn ar yr hen hetman, a datganodd ei deyrngarwch i Rwsia. Daeth felly dan ffafriaeth y llys tsaraidd am iddo foliannu'n gyhoeddus diwygiadau diwylliannol a gwleidyddol Pedr.[1][2]

Penodwyd Prokopovych yn swyddog Academi Mohyla Kyiv ym 1708, ac yn rheithor ym 1711.[1] Fe'i galwyd i'r llys yn St Petersburg ym 1716, ac yno byddai'n cynghori'r tsar ar faterion eglwysig ac addysg, a châi ddylanwad enfawr ar grefydd ac addysg yn yr ymerodraeth newydd a sefydlwyd gan Pedr ym 1721. Lluniodd Prokopovych y Rheoliadau Ysbrydol a ddeddfwyd ym 1721 i roi ar waith y drefn newydd o weinyddu'r eglwys fel rhan o'r wladwriaeth, a fe'i penodwyd yn is-lywydd cyntaf y Synod Sanctaidd a gymerodd le'r hen batriarchaeth.[3] Byddai'r drefn honno—a ystyrid yn ffurf ddiwygiedig ar Gesar-Babaeth, neu'n gyfuniad o athroniaeth wleidyddol Thomas Hobbes a syniadaeth theocrataidd yr Ymerodraeth Fysantaidd—yn parhau yn Rwsia hyd at gwymp yr ymerodraeth ym 1917.[2]

Cafodd Prokopovych ei gysegru'n Esgob Pskov ym 1718, ac yn Archesgob Pskov ym 1720.[1] Fe'i dyrchafwyd yn Archesgob Novgorod ym 1725, a gwasanaethai yn y swydd amlwg honno am 11 mlynedd, hyd at ei farwolaeth.[3] Fodd bynnag, wedi marwolaeth Pedr ym 1725, câi Prokopovych ei ynysu o fywyd gwleidyddol a diwylliannol Rwsia gan yr hen glerigwyr a'r boiariaid, y rheiny a fuont yn anfodlon â'r Rheoliadau Ysbrydol a rhan flaenllaw yr awdur wrth atgyfnerthu awtocratiaeth y tsar.[1] Bu farw Teofan Prokopovych ar 19 Medi 1736 yn St Petersburg yn 55 oed.[2] Cymynroddodd ei holl lyfrgell, rhyw 30,000 o gyfrolau, i Academi Imperialaidd y Gwyddorau. Fe'i claddwyd yn Eglwys Gadeiriol y Santes Soffia yn Novgorod.[3]

Diwinyddiaeth golygu

Dylanwadwyd ar ddiwinyddiaeth Prokopovych, a eglurai ganddo mewn nifer o ysgrifau yn Lladin ac Hen Slafoneg Eglwysig, gan syniadau Protestannaidd, yn bennaf athrawiaethau'r Eglwys Lwtheraidd, a gwelir hynny yn enwedig yn ei bwyslais ar yr Ysgrythur Lân fel unig ffynhonnell y datguddiad ac yn ei ddehongliadau o ras, ewyllys rydd, a chyfiawnhad dwyfol y pechadur.[2] Ysgrifennai lu o draethodau i ymdrin â'r holl gorff o ddiwinyddiaeth athrawiaethol, gan gynnwys De Deo (Duw), De Trinitate (y Drindod), a De Creatione et Providentia (y cread a rhagluniaeth).

Lluniodd Prokopovych gwricwlwm diwinyddol ar gyfer yr academi eglwysig yn St Petersburg ar batrwm y brifysgol Lwtheraidd yn Halle, yr Almaen. Wedi ei farwolaeth, cesglid nodiadau ei ddarlithoedd diwinyddol o Academi Mohyla Kyiv a fe'u cyhoeddwyd ar ffurf Academia Kijoviensi (pum cyfrol, 1773–75) a Compendium sacrae orthodoxae theologiae (1802). Syniadaeth Prokopovych oedd y farn ddiwinyddol gyffredin yn Eglwys Uniongred Rwsia nes y 1830au.

Ysgolheictod ac athroniaeth golygu

Prokopovych oedd un o'r ysgolheigion cyntaf yn Rwsia i ddefnyddio'r microsgop a'r telesgop i arsylwi ar bethau yn y dull gwyddonol. Ei gampwaith ar bwnc athroniaeth ydy Philosophia peripatetica, casgliad amrywiol o ysgrifau am athroniaeth naturiol, mathemateg, moeseg, ac athroniaeth wleidyddol yn oes y Chwyldro Gwyddonol ac sydd yn cyflwyno syniadau a damcaniaethau Descartes, Locke, Bacon, Hobbes, Spinoza, Galileo, Kepler, a Copernicus i ddarllenwyr yn Wcráin a Rwsia. Dan arweiniad Prokopovych, cyflwynwyd mathemateg a geometreg i gwricwlwm Academi Mohyla Kyiv.[3]

Yn ei ysgrifau gwleidyddol, dadleuai Prokopovych dros absoliwtiaeth oleuedig.[3] Mae'r nifer fwyaf o'i astudiaethau hanesyddol yn ymwneud â theyrnasiad Pedr I, a'r un pwysicaf ydy Istoriia imperatora Petra Velikogo ot rozhdeniia ego do Poltavskoi batalii ("Hanes yr Ymerawdwr Pedr Fawr o'i Enedigaeth i Frwydr Poltava", 1788).

Drama a barddoniaeth golygu

Prif gyfraniad Teofan Prokopovych i lenyddiaeth Wcreineg ydy'r ddrama hanesyddol Vladimir (1705), am hanes y Sant Vladimir Fawr, Uchel Dywysog Rws Kyiv. Hon yw'r esiampl wychaf o theatr Faróc yr oes Gosaciaid, ac yn o'r dramâu ysgrifenedig cynharaf yn hanes y theatr yn Wcráin. Drama fydryddol ydyw a arloesai'r defnydd o ddialog a phatrymau barddonol yn iaith y werin, ond sydd hefyd yn cynnwys nifer o ymadroddion Hen Slafoneg Eglwysig. Mae ei farddoniaeth hefyd yn cynnwys mawlgan ar Frwydr Poltava, yn yr ieithoedd Wcreineg, Almaeneg, a Lladin, a nifer o alargerddi. Dylanwadwyd arno gryf gan glasuriaeth, ac ysgrifennodd werslyfr awdurdodal am farddoneg, De arte poetica, a gyflwynodd mesur y chweban a ffurfiau clasurol megis yr epigram i farddoniaeth Wcreineg. Cofleidiodd glasuriaeth hefyd yn ei werslyfr am rethreg, De arte rhetorica libri X, sydd yn pigo beiau'r arddull Baróc a oedd yn boblogaidd mewn areithiau, pregethau, a mawlganau'r oes.[1] Rhoes Prokopovych y gorau i ysgrifennu yn Wcreineg, ac ar bynciau Wcreinaidd, wedi iddo ymsefydlu yn St Petersburg ym 1716, a chanolbwyntiodd ar gyfansoddi cerddi a dramâu didactig i hyrwyddo diwygiadau Pedr.[1][2]

Cyfeiriadau golygu

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 (Saesneg) Ivan Korovytsky ac Arkadii Zhukovsky, "Prokopovych, Teofan", Internet Encyclopedia of Ukraine. Archifwyd o'r dudalen we wreiddiol drwy gyfrwng archive.today ar 13 Ionawr 2023.
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 (Saesneg) Feofan Prokopovich. Encyclopædia Britannica. Adalwyd ar 13 Ionawr 2023.
  3. 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 Ivan Katchanovski, Zenon E. Kohut, Bohdan Y. Nebesio, a Myroslav Yurkevich, Historical Dictionary of Ukraine (Lanham, Maryland: The Scarecrow Press, 2013), t. 478.