Thomas Jenkyn

gweinidog ac athro diwinyddol gyda'r Annibynwyr (1794 -1858)

Cymro, glowr, gweinidog gyda'r Annibynwyr a daearegydd oedd Thomas Jenkyn (179426 Mai 1858).[1] Ef oedd y cyntaf i ddefnyddio'r rhagddodiad anthropos- i ddisgrifio olion parhaol y ddynoliaeth ar greigiau'r blaned, rhagflaenydd y term modern yr Anthroposin .

Thomas Jenkyn
Ganwyd1794 Edit this on Wikidata
Merthyr Tudful Edit this on Wikidata
Bu farw26 Mai 1858 Edit this on Wikidata
DinasyddiaethBaner Cymru Cymru
Alma mater
Galwedigaethgweinidog yr Efengyl, academydd, glöwr, daearyddwr Edit this on Wikidata

Bywgraffiad

golygu

Ganwyd Thomas Jenkyn ym Merthyr Tydfil, 1794; roedd ei dad yn hannu o Lanymddyfri a'i fam o blwyf Llandeilo Fawr. Roedd pedwar o frodyr ei fam yn weinidogion gyda'r Bedyddwyr. Dechreuodd bregethu yn 1808 yn Soar, Merthyr, ac adnabyddid ef fel y boy preacher. Fe'i addysgwyd yn y Fenni a bu'n cadw ysgol ei hunan am gyfnod yn y Faenor, ger Merthyr. Oherwydd amgylchiadau cyfyng ei rieni gorfu iddo fynd i weithio i waith glo Penydarren. Âi i ysgol nos lle dysgodd Saesneg yn ysgol Sul y Wesleaid Saesneg ym Mhontmorlais. Aeth yn genhadwr i'r Genhadaeth Gartref i Ludworth a chafodd beth ysgol yno hefyd.

Trwy garedigrwydd cyfeillion aeth i Goleg Homerton, Llundain, ac arhosodd yno am bedair blynedd. Cafodd alwad i eglwys Annibynnol Wem, Swydd Amwythig, ac wedi pum mlynedd yno, symudodd i Groesoswallt. Traddododd yno gyfres o ddarlithiau ar yr Iawn a dynnodd gryn sylw, a chyhoeddwyd hwy sawl tro yn Saesneg ac un yn Gymraeg. Yn 1834 symudodd i Stafford; yno cyhoeddodd lyfr ar yr Ysbryd Glân. Oherwydd afiechyd gorfu iddo adael oddi yno ac aeth i'r Almaen lle bu'n fyfyriwr ym Mhrifysgol Halle, lle'r oedd Tholuck a Gesenius yn athrawon. Gwahoddwyd ef i gadair diwinyddiaeth yng Ngholeg Coward, Prifysgol Llundain. Yn 1850, oherwydd uno'r coleg â cholegau eraill, symudodd i Rochester ac yno y bu hyd ei farwolaeth ar 26 Mai 1858. Ysgrifennodd amryw erthyglau i'r Popular Educator (Cassell) a'r Quarterly Review.

Jenkyn y Daearegwr

golygu

Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd daearegwyr yn dadlau'n rheolaidd am ddynodi effeithiau gweithgaredd dynol yn y cofnod daearegol er i grefydd (a'i fydolwg diffygiol o fyr) barhau i ddylanwadu yn gryf ar ddaeareg yr oes. Hyd eithaf ein gwybodaeth[2] y cyhoeddiad cyntaf un i ddefnyddio'r rhagddodiad Groeg‘'anthropos-‘' i ddynodi'r epog ddynol oedd yn 1854 gan Athro Diwinyddiaeth o Gymro, a daearegwr, Thomas Jenkyn mewn cyfres o wersi ar ddaeareg yn y cyfnodolyn Popular Educator. Nid oedd hwn yn gyfnodolyn arbenigol lleiafrifol o bell ffordd. Fe'i cyhoeddwyd gyda'r is-bennawd 'gwyddoniadur cyflawn o addysg elfennol, uwch a thechnegol', ac roedd yn cynnwys gwersi i'r cyhoedd ar ystod eang o bynciau, o ffiseg pŵer stêm, i'r iaith Ladin i ddaeareg. A hwnnw'n cael ei adnabod fel ‘sefydliad cenedlaethol' fe ganmolwyd y cylchgrawn ar draws Prydain, gydag amcangyfrif o 100,000 o ddarllenwyr wythnosol[3]

Mewn darlith gynnar mae Jenkyn yn rhoi crynodeb byr o effaith gweithredoedd dynol parhaol ar y Ddaear, yn gyntaf fel heliwr-gasglwr, yna fel ffermwr, ac yn olaf fel sylfaenydd cymdeithas fodern. Ar ôl trafod difodiant rhywogaethau, a'r hyn y mae'n ei alw'n ‘nodweddion cyfnewidiol anifeiliaid' trwy ddomestigeiddio a cholli cynefin, mae'n nodi bod dynion yn gyfrifol am ‘llosgi coedwigoedd mawr, at ddibenion amaethyddol, ar raddfa enfawr yng Ngogledd America, ym Mrasil, yn Java, a'r rhan fwyaf o wledydd trofannol lle mae ardaloedd helaeth wedi'u difrodi'[4]. Mae'n swnio'n rhyfeddol o fodern.

Yna mae Jenkyn yn trafod dylanwad traenio corsydd, newid cyrsiau dŵr, ac adeiladu morgloddiau i ddal y cefnfor yn ôl, gan nodi'r effeithiau dynol mawr ar briddoedd a daeareg. Ar bwysigrwydd y newidiadau hyn mae'n nodi:

(Cyfieithiad) Nid yw'n debygol y bydd yr hil ddynol, wrth fyw yng nghanol y newidiadau daearegol y mae ei gwareiddiad yn ei gynhyrchu ar y ddaear, yn gallu ffurfio cysyniad digonol o'u pwysigrwydd ffisegol na'u gwerth gwyddonol. Os dychmygwch fod cyfandiroedd ein planed unwaith yn rhagor, fel y maent wedi bod yn aml, o'r blaen, wedi'u boddi dan donnau'r cefnfor, ac y byddai daearegwr rhyw fileniwm yn y dyfodol yn ymchwilio i'r ffenomenáu hynod gymhleth hyn, yna, iddo ef, byddai'r manylion a gofnodir yng ngwaith daearegol yr oes bresennol o werth anfesuradwy. Byddent yn rhoi goleuni newydd iddo yn ei ymholiadau, a gallu newydd yn ei brofion, wrth iddo bwyso a mesur fflora ffosil a ffawna ffosil y creigiau a ddyddodwyd yn yr hyn a elwid wedyn, yr epog dynol[5]

Yn ei ddarlith olaf, sef trafodaeth ar ei gyfnod presennol, mae Jenkyn yn ysgrifennu, 'Gallai holl greigiau diweddar, a alwyd yn ein gwers olaf Ôl-Bleistosen, fod wedi'u galw'n Anthroposöig, hynny yw, ‘creigiau bywyd dynol.'[6]. Wrth arsylwi ar yr effeithiau dynol ar y Ddaear yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae Jenkyn yn cael ei ddosbarth i ymgymryd ag arbrawf-meddwl eithaf syml. Dychmygwch (meddai) cofnod ffosil y dyfodol o esgyrn dynol, anifeiliaid domestig, difodiant cyflym rhywogaethau, ac effeithiau uniongyrchol newid wyneb y Ddaear, mae'n dod i'r casgliad y bydd rhain yn cofnodi'n glir ddylanwad cryf bodau dynol ar y Ddaear ar y pryd. Mae Jenkyn yn enwi ein presennol fel yr epog Anthroposöig (‘'human-life), yn seiliedig ar ddylanwad amlwg gweithredoedd dynol ar y ffosilau a geid yn y dyfodol. Mae arbrawf-meddwl Jenkyn yn dangos bod y syniad o ‘epoc dynol' yn gyfredol ac yn amlwg yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Nid rhyw fath o rebal oedd Jenkyn o bell ffordd. Roedd syniadau o'r fath yn gyffredin ar y pryd. Ym Mhrydain, mae Llawlyfr Daeareg poblogaidd y Parchedig Samuel Haughton, a gyhoeddwyd ym 1865, yn defnyddio'r term Anthroposöig am y 'cyfnod yr ydym yn byw ynddo'. Yn yr Unol Daleithiau, mae llyfr dylanwadol yr Athro Daeareg James Dwight Dana o 1863, sydd hefyd yn dwyn y teitl Manual of Geology, yn cyfeirio'n helaeth at Oes y Meddwl ac Oes Dyn am y cyfnod daearegol diweddaraf. A degawd wedyn, yn 1873, cyhoeddodd yr offeiriad Eidalaidd a'r daearegwr Antonio Stoppani, yn ei gyfrol Corso di Geologia dan y pennawd "Cyfnod Cyntaf Oes yr Anthroposoig". Mae'n nodi'r grym sydd gan fodau dynol o gymharu â grymoedd naturiol eraill. Ond y Cymro Thomas Jenkyn oedd y cyntaf i amlygu'r syniad i ni.

Cyfeiriadau

golygu
  1. "JENKYN, THOMAS WILLIAM (1794 - 1858), gweinidog ac athro diwinyddol gyda'r Annibynwyr | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2023-08-28.
  2. Lewis, S.L & Maslin, M.A. (2018) ‘'The Human Planet: How We Created the Anthropocene, Pelican Books
  3. Cyhoeddwyd Popular Educator gannthe House of Cassell; see Anon (1922), The Story of the House of Cassell (Cassell & Co)
  4. T. W. Jenkyn (1854), 'Lessons in Geology XLVI. Chapter IV. On the effects of organic agents on the Earth's crust', Popular Educator 4: 139-41
  5. Ibid. This was first, noted, to our knowledge, in P. H. Hansen (2013) The Summits of Modern Man: Mountaineering after the Enlightenment (Harvard University Press), and in a scientific context in S. L. Lewis and M. A. Maslin (2015), 'Defining the Anthropocene', Nature 519: 171-80
  6. T. W. Jenkyn (1854), 'Lessons in Geology XLIx. Chapter V. On the classifi-cation of rocks, section IV. On the tertiaries', Popular Educator 4: 312-16
 
Comin Wikimedia
Mae gan Gomin Wikimedia
gyfryngau sy'n berthnasol i: