Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru

Mudiad ryngwladol dros heddwch a chyd-ddealltwriaeth fyd-eang oedd Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru (Saesneg: Welsh League of Nations Union) a fodolau rhwng 1918 a 1946. Roedd yn rhan o drefniant ryngwladol fwy, Undeb Cynghrair y Cenhedloedd.

Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru

Enghraifft o'r canlynol	heddychwr
Daeth i ben	1946
Rhan o	Cynghrair y Cenhedloedd
Dechrau/Sefydlu	1918
Pencadlys	y Deml Heddwch

David Davies (A.S. dros Faldwyn a daeth, maes o lawr yn Barwn 1af Davies) a wnaeth gymaint i gefnogi'r Undeb yn ariannol ac yn weithredol

Roedd Gwilym Davies yn un arall o brif sylfaenwyr yr Undeb

Annie Jane Hughes Griffiths, Cadeirydd yr Undeb a prif ffigwr Apêl Heddwch Menywod Cymru yn 1923-24

Cyd-destun ryngwladol

Arwyddlun Cynghrair y Cenhedloedd yn 1939, er noder, na bu erioed faner swyddogol i'r sefydliad

Ffurfiwyd y League of Nations Union ar 13 Hydref 1918 trwy uno'r League of Free Nations Association a'r League of Nations Society, dau sefydliad hŷn oedd eisoes yn gweithio i sefydlu system newydd a thryloyw o gysylltiadau rhyngwladol, hawliau dynol (fel ac ar gyfer heddwch byd-eang trwy ddiarfogi a diogelwch cyffredinol ar y cyd, yn hytrach na dulliau traddodiadol megis cydbwysedd pŵer a chreu blociau pŵer trwy gytundebau cyfrinachol. Ffurfiwyd Undeb Cynghrair y Cenhedloedd (League of Nations Union, LNU) ym mis Hydref 1918 ym Mhrydain Fawr i hyrwyddo cyfiawnder rhyngwladol, cyd-ddiogelwch a heddwch parhaol rhwng cenhedloedd yn seiliedig ar ddelfrydau Cynghrair y Cenhedloedd.

Cefndir a gwaddol

Yn rhagflaenydd Canolfan Materion Rhyngwladol Cymru (WCIA) heddiw, sefydlwyd Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru (WLNU) yn dilyn y Rhyfel Byd Cyntaf i gefnogi pobl Cymru gyfan i ymgyrchu dros Heddwch a Chydweithrediad Rhyngwladol.

Mudiad torfol

Bu’r WLNU yn rhan o wead y rhan fwyaf o gymunedau Cymreig yn ystod y cyfnod rhwng y ddau ryfel byd, gyda 1,014 o grwpiau cymunedol a 61,262 o aelodau yn cymryd rhan weithredol yng ngweithgareddau ymgyrchu’r Gynghrair. llofnododd 390,296 Ddeiseb Heddwch Merched Cymru 1923 i America; pleidleisiodd 1,025,040 ym Mhleidlais Heddwch 1935 a drefnwyd gan UCCC.

Neges Heddwch ac Ewyllys Da

Mae Neges Heddwch ac Ewyllys Da Ieuenctid yr Undeb Ieuenctid WLNU yn parhau trwy Urdd Gobaith Cymru hyd heddiw (gan nodi ei ganmlwyddiant yn 2022); a’r Deml Heddwch, a agorwyd ym mis Tachwedd 1938 fel pencadlys sy’n ‘addas i un o fudiadau amlycaf Cymru’, yn parhau cenhadaeth WLNU heddiw trwy ddysgu byd-eang, gweithredu byd-eang a gwaith partneriaethau byd-eang WCIA.

Sefydlu

Dirprwyaeth Apêl Heddwch Menywod Cymru yn yr UDA, llofnododd dros 390,000 o fenywod Cymru ddeiseb yn galw ar i'r UDA arwain yr ymgyrch dros heddwch byd-eang. Bu'r Undeb yn hollbwysig yn y trefniadaeth yma

Wedi’i gynnig yn wreiddiol gan y sylfaenydd David Davies (A.S. dros Faldwyn a daeth, maes o lawr yn Barwn 1af Davies) yn Eisteddfod Genedlaethol Castell-nedd ym mis Awst 1918, dechreuodd WLNU fel ‘pwyllgor rhanbarthol’ o’r Gynghrair Brydeinig, a drefnodd gynhadledd gyntaf Cynghrair Cymru yn Llandrindod ar 25 Mai 1920. Fodd bynnag, ni lwyddodd y trefniant hwn sy’n canolbwyntio ar Lundain i ‘gyflwyno’r her’ i gymunedau Cymraeg ac ar 10 Ionawr 1922 (ail ben-blwydd eisteddiad cyntaf y Gynghrair yng Ngenefa) cyfarfu sylfaenwyr WLNU David Davies a’r Parch Gwilym Davies ym Mhlas Dinam, Llandinam (Powys) i greu ymgyrch a fyddai’n “symud pobl Gwalia … pob dyn, gwraig a phlentyn dros heddwch”.

Cymeradwywyd eu cynigion – ar gyfer corff cenedlaethol Cymreig lled-ymreolaethol yn gysylltiedig â'r Gynghrair Brydeinig, ond yn cynnal ei ymgyrchoedd cyflenwol ei hun – mewn cyfarfod o Bwyllgor Cynghrair Cymru ar 31 Ionawr 1922 yn Amwythig; lle addawodd David Davies “gwaddoli’r Undeb ag arian… i sicrhau ei barhad.” Penodwyd Gwilym Davies yn Gyfarwyddwr Mygedol, gan gymryd gofal swyddfa LNU Cymru yn wythnos gyntaf mis Chwefror (gweler Adroddiad y Cyfarwyddwyr Anrh. Ebrill 1922), ac ar adeg y Pasg 1922 yn Llandrindod cynhaliwyd cynhadledd genedlaethol gyntaf Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru. ​

Gweinyddiaeth ac ymgyrchoedd

O dan arweiniad trefniadol y Parch Gwilym Davies a’r Cadeirydd Annie Jane Hughes Griffiths, a chyda chefnogaeth ariannol David Davies o Landinam a’i chwiorydd Gwendoline a Margaret (a gefnogodd weithgareddau addysg heddwch ac a ariannodd swyddfeydd yr Undeb), yr WLNU drwy’r 1920au a Dilynodd y 1930au ymgyrchoedd Heddwch rhyngwladol proffil uchel a oedd yn ysgogi poblogaeth Cymru i gefnogi rhyngwladoldeb, gan anelu at gryfhau sefydliadau cydweithredu byd-eang megis Cynghrair y Cenhedloedd, Sefydliad Llafur Rhyngwladol, ac eraill.

Roedd ffocws arbennig o gryf ar drosoli cysylltiadau Cymru ag America drwy’r ‘Cymry Americanaidd’ ar wasgar – Deiseb Heddwch Merched 1923 i America; Cofeb Arweinwyr Ffydd 1925; ymgyrch Pact Kellogg 1928 – ac Arlywydd yr Unol Daleithiau Theodore Roosevelt a’r Prif Ustus Anerchodd Evan Hughes yn agoriad Teml Heddwch Cymru ym 1938.

Casgliad Adroddiadau Blynyddol

Mae casgliad o Adroddiadau Blynyddol Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru a gyhoeddwyd rhwng 1922 a'r un olaf yn 1943) wedi eu digido ac ar wefan Casgliad y Werin. Mae'r casgliad hwn yn cynnwys pob adroddiadau blynyddol Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru a gynhyrchwyd gan y mudiad rhwng 1922-1943. Lleolir copïau corfforol o'r adroddiadau hyn yn y Deml Heddwch. Roedd yr adroddiadau blynyddol yn dangos sut roedd Cymru'n hyrwyddo'r Gynghrair ar lefel leol, genedlaethol a rhyngwladol. Fel arfer byddent yn cynnwys trafodaeth ar y canghennau, aelodaeth a digwyddiadau a ddefnyddiwyd i hysbysebu'r Gynghrair. Maent wedi'u digido gan Ganolfan Materion Rhyngwladol Cymru i nodi diwedd prosiect 'Cymru Dros Heddwch'.

Dolenni allanol

• Erthygl ar yr Undeb yn Saesneg
• Archif yr Undeb, 'League of Nations Union+' yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru
• Adroddiadau Blynyddol UCCC ar wefan Casgliad y Werin Cymru