Wicipedia:WiciBrosiect Addysg/Erthyglau Drafft/Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful

WiciBrosiect Addysg/Erthyglau Drafft/Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful

Adnoddau Dysgu
Rhestr o adnoddau dysgu ar gyfer y pwnc yma
CBAC
Radicaliaeth a Phrotest, 1810 -1848
Adolygwyd testun yr erthygl hon gan arbenigwyr pwnc ac mae'n addas i'w ddefnyddio mewn addysg

Ym 1831 daeth rhai flynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful a'r cyffiniau at uchafbwynt treisgar a adnabyddir fel Gwrthryfel Merthyr neu Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful (hefyd, Terfysg Merthyr). Roedd gweithwyr yn galw am ddiwygio, yn protestio yn erbyn gostwng eu cyflogau a diweithdra cyffredinol. Yn raddol, ymledodd y brotest i drefi a phentrefi diwydiannol cyfagos ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan mewn gwrthryfel, a chredir i'r faner goch chwyldro gael ei chwifio fel symbol o wrthryfel gweithwyr am y tro cyntaf. Cymerodd tua 7,000 i 10,000 o weithwyr ran yn y gwrthryfel. Am bedwar diwrnod, bu ynadon a meistri haearn dan warchae yn y Castle Hotel ac am wyth diwrnod, Tŷ Penydarren oedd yr unig loches i awdurdod. Roedd gan derfysgwyr gynnau a ffrwydryddion, gan sefydlu rhwystrau ffyrdd, a ffurfio cadwyn reoli. Gorchmynnodd llywodraeth Prydain yn Llundain y fyddin i adfer trefn yn yr ardal. I ddechrau daliodd y protestwyr oddi ar y fyddin ond erbyn Mehefin llwyddodd 450 o filwyr i wasgaru'r terfysgoedd. Lladdwyd tua 24 o brotestwyr ac arestiwyd yr arweinwyr. Dedfrydwyd dau i farwolaeth.

Cefndir

Gwaith Haearn ym Merthyr Tydfil

Erbyn troad y 19eg ganrif roedd cymdeithasau gwleidyddol wedi cael eu sefydlu yn ardal Merthyr lle roedd cyfle i’r gweithwyr drafod cwynion  yn erbyn amodau byw, y sustem dryc, cyflogau isel,  a chefnogi’r galw am ddiwygio’r Senedd. Yn y clybiau yma roedd gwaith Thomas Paine am syniadau democrataidd y Chwyldro Ffrengig yn cael eu darllen. Roedd radicaliaeth ym Merthyr yn cael ei fwydo gan syniadau tebyg ac roedd digwyddiadau’r Chwyldro Ffrengig a Rhyfel Annibyniaeth America wedi bod yn ysbrydoliaeth i geisio gwell byd i’r gweithiwr.

Yn erbyn cefndir y newidiadau diwydiannol a oedd yn digwydd yng Nghymru roedd y dosbarth gweithiol yn gorfod ymdopi gyda amodau gwaith a byw anodd eithriadol. Roedd graddfa y newidiadau a ddigwyddodd yn ardal Merthyr o fod yn ardal wledig, amaethyddol ganol y 18fed ganrif i fod yn dref ddiwydiannol, erbyn dechrau’r 19eg ganrif wedi achosi nifer o broblemau ym mywyd y dosbarth gweithiol. Un ohonynt oedd nad oedd gan tref ddiwydiannol newydd Merthyr Aelod Seneddol i’w chynrychioli yn y Senedd a doedd dim pleidlais gan y dosbarth gweithiol. Er mai hi oedd tref fwyaf Cymru erbyn y 1830au roedd y ffaith nad oedd llais gwleidyddol ganddi yn dangos mor anheg ac anemocrataidd oedd y system wleidyddol. Erbyn 1831, roedd dros 30,000 o bobl yn byw yno gyda’r rhan fwyaf o bobl yn dod i mewn i’r ardal i weithio yn y gweithfeydd haearn.

Roedd caledi eu hamgylchiadau wedi creu ymwybyddiaeth ymhlith gweithwyr bod ganddynt eidentiti eu hunain a bod ganddynt gwynion penodol roeddent eisiau eu datrys, er enghraifft, amodau byw gwael gyda thai rhad wedi eu hadeiladu o dywodfaen ac wedi eu hadeiladu yn agos at ei gilydd heb fawr o feddwl i gynllun. Roedd y tai yn orlawn ac yn aml mewn ardaloedd gor-boblog, heb systemau dwr glan ac roedd gweld tomenni o garthffosiaeth ar y strydoedd yn olygfa gyffredin. Roedd bobl hefyd yn byw mewn ‘seleri’ yn rhai o’r tai salaf eu safon ac roedd afiechydon fel diciau a cholera yn gyffredin ymhlith y boblogaeth.

Ynychwanegol at yr amodau byw anodd roedd yr amodau gwaith yn beryglus gyda damweiniau yn ddigwyddiadau rheolaidd. Roedd nwyon gwenwynig y ffwrneisi yn achosi problemau iechyd difrifol ac roedd plant, menywod a dynion yn cael eu caethiwo gan y sifftiau hir a ddisgwylid iddynt weithio. Roedd gafael y meistri haearn ar y gweithwyr yn ymestyn hefyd i’r ffordd roeddent yn cael eu talu, sef drwy tocynnau yn hytrach na arian pharod. Roedd yn rhaid gwario’r tocynnau hyn yn y siop dryc ble roedd prisiau nwyddau yn uchel ac arweiniwyd y gweithwyr a’u teuluoedd i ddyled oherwydd hynny. Roedd y rheini a oedd yn methu talu eu dyledion yn y siop yn cael eu dwyn gerbron Llys y Deisyfion a fyddai’n gorchymyn bod bailiff yn mynd a chelfi o dŷ y dyledwr a oedd yn cyfateb i’r ddyled.

Yn wyneb yr amgylchiadau anodd yma roedd gweithwyr Merthyr wedi cael eu radicaleiddio a’u gorfodi felly i sylweddoli bod rhaid cymryd camau i ddatrys y problemau yma. Byddai rhaid felly protestio a chodi llais er mwyn tynnu sylw at eu cwynion gan nad oedd llais yn y Senedd ganddynt.

Achosion

Achosion tymor-hir

Roedd nifer o faterion tymor-hir wedi bod yn draenen yn ystlys poeni gweithwyr haearn Merthyr, er enghraifft, amodau gwaith ac amodau byw, y system dryc a rôl y diwydiannwyr. Roedd yr amodau gwaith a byw yn ffiaidd ac yn beryglus ac roedd y system dryc yn tynnu’r gweithwyr mewn i ddyled yn y ‘siop dryc’ yn rheolaidd. Oherwydd hynny roedd beiliffis yn ymweld yn gyson gyda thai’r gweithwyr ac roedd galwadau i fynd gerbron Llys y Deisyfion yn gyffredin o dan ormes system talu cyflogau fel hynny.

Oherwydd y twf sydyn ym mhoblogaeth y dref codwyd llawer o dai rhad, fel arfer ar ran y meistri haearn. Am fod y tai hyn mor agos i’w gilydd, ac wedi eu hadeiladu heb unrhyw feddwl i gynllun, roeddent yn aml yn orlawn. Roedd ansawdd y deunyddiau adeiladu yn wael – gyda’r tai wedi cael eu hadeiladu o dywodfaen a chyda bobl yn byw morg los at ei gilydd roedd afiechydion fel y diciau yn lledaenu’n gyflym. Golygai bod llawer o leithder yn treiddio drwy’r muriau, gan arwain at broblemau anadlu anochel. Roedd safon glanweithdra yn wael iawn heb ddim cyflenwad o ddŵr glân, ac oherwydd hynny roedd epidemigau o golera a theiffoid yn gyffredin. Bu farw tua 1,500 yn epidemig colera 1849 yn y dref. Roedd y gyfradd marwolaethau ymhlith babanod yn erchyll. Mewn gwrthgyferbyniad llwyr, roedd Castell Cyfarthfa, sef plasty teulu’r Crawshays yn sefyll mewn ysblander moethus yn edrych i lawr ar dref Merthyr a’r gweithwyr oedd yn helpu adeiladu eu hymerodraeth yn byw mewn tlodi enbyd.

Roedd yr amodau gweithio yn eithriadol o wael hefyd. Nid oedd rheolau iechyd a diogelwch er lles y gweithwyr yn poeni’r mesitri haearn gan mai elw oedd eu prif amcan. Roedd y gwaith yn tueddu i gynnwys sifftiau 12-13 awr, 7 diwrnod yr wythnos gydag ychydig iawn o wyliau. Er bod llawer o’r swyddi yn y gweithfeydd haearn yn rhai crefftus, roedd llawer yn llawn peryglon fel ‘tasgu haearn’. Roedd y cyflogau’n amrywio ond nid rhyw lawer o un gwaith haearn i’r llall.

Achosion tymor byr

Yn ychwanegol at yr amgylchiadau yma, roedd nifer o achosion eraill wrth wraidd Terfysg 1831, yn eu plith, dirwasgiad economaidd a thorri cyflogau gan y meistri haearn. Ers 1829 roedd llai o alw am haearn ac ers hynny roedd dirwasgiad wedi bod yn y diwydiant haearn. Eto, roedd costau byw i’r dosbarth gweithiol yn codi ac aeth llawer i ddyled yn y cyfnod yma o ddirwasgiad gan wed leu hunain yn cael eu tywys gerbron Llys y Deisyfion. Gyda Crawshay yn torri cyflogau ar ddiwedd Mai 1831 ac yn diswyddo 84 o bwdleriaid ychwanegodd hyn at y pwysedd a straen cynyddol ar y gweithwyr gan achosi ffrwdrad yn y sefyllfa. Yn fuan wedyn, ar Fai 31, cynhaliwyd y cyfarfod ar Fynydd y Waun a oedd yn gychwyn ar wythnos Terfysg Merthyr 1831.

Ers troad y ganrif, roedd mudiadau radicalaidd a’r galw am ddiwygio’r Senedd wedi tanio awydd y gweithwyr diwydiannol i wella eu hamgylchiadau ac fel ffordd i ddatrys eu cwynion. Nid oedd y dref yn cael ei chynrychioli yn y Senedd ac heb gael yr hawl i bleidleisio nid oedd y gweithwyr gyda’r pŵer i wella eu hamgylchiadau. Roedd y twf ym mhoblogrwydd yr undebau yn ystod yr un adeg felly wedi helpu uno’r gweithwyr gyda’i gilydd.

Cychwyn

William Crawshay, 1788–1867

Trwy gydol mis Mai 1831, gorymdeithiodd glöwyr ac eraill oedd yn gweithio i William Crawshay ar strydoedd Merthyr Tudful, i wrthdystio yn erbyn diweithdra a gostyngiad yn eu cyflogau ac i alw am ddiwygiadau. Yn raddol, lledaenodd y brotest i ardaloedd diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan yn gwrthryfela. Dyma oedd y tro cyntaf i faner goch chwyldro gael ei chyhwfan fel mynegiant o rym dosbarth gweithiol.

Anrheithiodd y gwrthryfelwyr lys y dyledwyr a'r nwyddau oedd wedi eu casglu. Dinistrwyd llyfrau ag ynddynt manylion y dyledwyr. Gwaeddwyd 'Caws a bara' ac 'I lawr â'r Brenin'.

Digwyddiadau

Yn wyneb y gwahanol achosion a oedd wedi achosi Terfysg Merthyr penderfynodd y gweithwyr felly erbyn Mai 1831 bod angen gweithredu yn fwy pendant. Rhoddwyd hwb i’r awydd gan yma gan dwf a phoblogrwydd undebau, fel Undeb y Glowyr ymhlith dosbarth gweithiol yr ardal. Roedd y cyffro hefyd ynghylch yr ymgyrch i ddiwygio’r Senedd yn rheswm pwysig arall pam eu bod yn credu bod rhaid cymryd camau pellach. Cynhaliwyd cyfarfod mawr gan y gweithwyr haearn ar Mynydd y Waun ar Mai 30, 1831, y cyfarfod gwleidyddol mwyaf o weithwyr a oedd wedi ei gynnal hyd hynny yng Nghymru. Dangosai’r cyfarfod bod mwy o gydlynu yn nhrefniadau’r gweithwyr. Rhai diwrnodau cyn y cyfarfod roedd Crawshay wedi torri cyflogau’r gweithwyr ac yn ychwanegol at hynny fe waethygwyd y sefyllfa ganddo pan ddiswyddodd 84 o bwdleriaid.

Ar ôl y cyfarfod bu gweithredu. Ymwelodd beilïod o Lys y Deisyfion ag eiddo Lewis Lewis, a oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Lewsyn yr Heliwr, er mwyn adennill dyledion.

Gwrthododd ildio eiddo, ac felly heriodd awdurdod y Llys, ond llwyddwyd i gytuno ar gyfaddawd pan aeth y Llys â chist a oedd yn eiddo iddo. Drannoeth, a’r dicter yn cynyddu, gwnaeth torf yn Hirwaun lwyddo i gael cist Lewis yn ôl gan siopwr a oedd wedi cymryd meddiant ohoni. Achosodd hyn ymgais gyffredinol i ailfeddiannu nwyddau a atafaelwyd gan Lys y Deisyfion.

Ar 2 Mehefin gorymdeithiodd y dorf gynyddol i mewn i Ferthyr, gan fynd o dŷ i dŷ a mynd â nwyddau a atafaelwyd gan Lys y Deisyfion. Aethant ati i chwilio drwy dŷ beili o’r enw Thomas Williams ac erbyn y prynhawn roedd gweithwyr haearn eraill wedi ymuno â’r dorf. Aeth yr ynadon a’r meistri haearn i aros yn Nhafarn y Castell gan gofrestru tua 70 o Gwnstabliaid Gwirfoddol. Ceisiodd y Prif Ynad J.B. Bruce, ynghyd ag Anthony Hill, berswadio’r dorf i chwalu, ond heb fawr o lwyddiant. Darllenwyd y Ddeddf Terfysg yn Gymraeg ac yn Saesneg ond arhosodd y dorf.

Gyda’r hwyr ymgasglodd y dorf y tu allan i dŷ Joseph Coffin, sef Llywydd Llys y Deisyfion, gan ddinistrio’r cofnodion oedd yn ei feddiant o ddyledion pobl yn ogystal â’r tŷ yn y pen draw. O ganlyniad i’r trais cynyddol, anfonwyd milwyr i mewn o Gaerdydd, Aberhonddu, Llantrisant a Chastell-nedd.

Ar 3 Mehefin cyrhaeddodd y milwyr o Aberhonddu ac aethant i Dafarn y Castell. Ymgasglodd torf o 10,000 y tu allan ac aeth dirprwyaeth i mewn i gyflwyno eu gofynion sef:

• Diddymu Llys y Deisyfion
• Cyflogau uwch
• Diwygio
• Lleihau cost cyfarpar gwaith hanfodol

Gwrthododd y meistri haearn ystyried y gofynion hyn a dychwelydd y ddirprwyaeth i’r dorf. Yna dywedodd yr Uchel Siryf wrth y dorf am wasgaru, gyda Crawshay yn annerch y dorf o Dafarn y Castell. Fodd bynnag, mae’n ymddangos bod y weithred hon wedi digio’r dorf a wnaeth wedyn geisio amgylchynu’r milwyr. Codwyd Lewis Lewis ar ysgwyddau rhai o’r dorf a galwodd am i’r milwyr dynnu eu harfau. Yn ôl Crawshay rhuthrodd rhengoedd blaen y dorf ymlaen gan i’r milwyr gael eu brathu gan y bidogau roedd y protestwyr wedi mynd oddi wrthynt.

Yna saethodd y milwyr yn ffenestri’r Dafarn i mewn i’r dorf, gan ladd tri o’r dorf ar unwaith ac ar ôl pymtheg munud o ymladd ffyrnig arall, gwasgarodd y dorf o’r diwedd. Anafwyd 16 o filwyr a lladdwyd hyd at 24 o’r dorf, ond am fod llawer o gyrff wedi cael eu cludo ymaith a’u claddu’n gyfrinachol, nid yw’n hysbys faint o bobl a gafodd eu lladd mewn gwirionedd.

Drannoeth ymosodwyd ar Iwmyn Abertawe a oedd yn dod o Gastell-nedd a chipiwyd eu harfau. Roedd yn ymddangos bellach bod gan y dorf reolaeth lwyr. Fodd bynnag, ger pyrth Castell Cyfarthfa, gwnaeth y dorf gyfarfod â dirprwyaeth arall o brotestwyr, ond beth bynnag oedd cynnwys y trafodaethau dechreuodd yr orymdaith chwalu. Mae’n bosibl mai’r presenoldeb milwrol cynyddol a diffyg amcanion cyffredin a gyfrannodd at y digwyddiad hwn – ni allai’r protestwyr gytuno ar eu nodau. Hwn oedd trobwynt y Gwrthryfel. Erbyn 6 Mehefin roedd torf a oedd yn amrywio rhwng 12,000 ac 20,000 o ran nifer ar ei ffordd i Ferthyr gan gyfarfod gyda phrotestwyr Merthyr yn y Waun. Penderfynodd yr awdurdodau nawr gymryd camau penderfynol. Anfonwyd milwyr, darllenwyd y Ddeddf Terfysg ac anelodd y milwyr eu mwsgedi. Codwyd arswyd ar y dorf, a ildiodd a ffodd arweinwyr y gwrthryfel.

Roedd Merthyr yn llawn braw wrth i’r awdurdodau ymosod ar dai ac arestio 18 o arweinwyr, gan gynnwys Lewis Lewis a ddaliwyd yn y pen draw mewn coed ger Hirwaun. Fe’u hanfonwyd i garchar Caerdydd i aros eu prawf.

Canlyniadau

220pxBaner yn coffáu'r gwrthryfel, yn cael ei chwifio ym Merthyr yn 2012.

Erbyn 7 Mehefin 1831, ad-enillasai'r awdurdodau reolaeth ar y dref trwy drais. Arestiwyd 26 o bobl a'u rhoi ar brawf am gymryd rhan yn y gwrthryfela. Dedfrydwyd rhai i garchar ac eraill i'w halltudio i Awstralia; a dedfrydwyd dau - Dic Penderyn a Lewsyn yr Heliwr - i farwolaeth, y naill am drywanu milwr o'r enw Donald Black yn ei goes a'r llall am ysbeilio.

Roedd ymateb llym a di-drugaredd yr awdurdodau tuag arweinyddion y Derfysg yn profi na fyddai protestio yn cael ei oddef ac y byddent yn gwneud esiampl o’r protestwyr er mwyn atal eraill.

Daethpwyd a nifer o brotestwyr gerbron y llysoedd, oedd yn cynnwys glowyr, gweithwyr haearn a llafurwyr am ymosod ar dai, y trais a’r dinistrio ac am godi arfau yn erbyn yr awdurdodau. Cafodd dau o’r arweinyddion, sef Lewis Lewis ( a adnabyddwyd fel Lewsyn yr Heliwr) a Richard Lewis, sef Dic Penderyn, eu dedfrydu i farwolaeth. Cafodd Dic Penderyn ei grogi tu allan i Garchar Caerdydd er bod llawer o dystiolaeth yn dangos nad oedd yn euog o drywanu milwr o’r enw Donald Black. Protestiodd ei fod yn ddi-euog hyd nes iddo gamu ymlaen i’r crocbren gan ddweud ‘O Arglwydd, dyma gamwedd’. Yn sgil hynny daeth yn ferthyr i achos y dosbarth gweithiol yng Nghymru.

Lleihawyd dedfrydiad Lewis Lewis i drawsgludo ac anfonwyd ef draw i Awstralia.

Roedd y derfysg wedi dangos hefyd bod Terfysg 1831 wedi radicaleiddio y protestwyr a bod eu cred yn eu egwyddorion o degwch a chyfiawnder wedi cael ei gryfhau. Yn ystod y derfysg roeddent wedi trochi un o’u baneri yng ngwaed llo gyda’r faner goch wedi dod yn symbol pwysig yn ystod y derfysg o’u heidentiti fel grŵp o weithwyr diwydiannol gyda chwynion penodol.

Blwyddyn yn ddiweddarach wedi’r Derfysg, pasiwyd Deddf Diwygio 1832 a oedd yn rhoi’r bleidlais i ddynion dosbarth canol yn unig, yn eu plith, dynion busnes a’r diwydiannwyr. Bu hyn yn siom fawr i’r dosbarth gweithiol, ac mewn ymateb trodd llawer o brotestwyr Terfysg 1831 i gefnogi Siartaeth. Yn ystod gweddill y 1830au cynyddodd y gefnogaeth i Siartaeth yng nghymoedd de Cymru ac ymhlith y mathau gwahanol o weithwyr diwydiannol. Yn Ebrill 1839 bu protest Siartaidd yn Llanidloes gyda llawer o weithwyr y diwydiant gwlân ymhlith y protestwyr ac yn Nhachwedd 1839 bu’r Gwrthryfel Siartaidd yng Nghasnewydd.