Y wasg Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau

Blodeuai'r wasg Iddew-Almaeneg yn Unol Daleithiau America yn bennaf yn niwedd y 19g a dechrau'r 20g, fel prif gyfrwng diwylliannol yr Iddewon Ashcenasi a ymfudasant o Ddwyrain a Chanolbarth Ewrop yn y cyfnod hwnnw, a chwareai rôl sylweddol ym mywyd diwylliannol a chymdeithasol y mewnfudwyr a'r cymunedau Iddewig-Americanaidd newydd. Daeth i gynnwys nifer o bapurau newydd, cylchgronau, a chyfnodolion, gan gynnwys sawl papur dyddiol, a gyhoeddwyd yn y dinasoedd mawrion a chanddynt gymunedau Iddewig sylweddol, yn bennaf Dinas Efrog Newydd ac hefyd Chicago, Philadelphia, a Boston.

Y wasg Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau
Rhifyn Der Morgen Zshurnal o 26 Awst 1947.

Ffynhonnell hanfodol o wybodaeth, adloniant, a thrafodaeth a mynegiant gwleidyddol i ddarllenwyr Iddew-Almaeneg oedd y wasg. Yn ogystal â rhoi'r newyddion ac hysbysu am gyfleoedd i ymwneud â'r diwylliant Iddew-Almaeneg, buont yn cyhoeddi llên boblogaidd megis barddoniaeth, straeon difyr ac anecdotau, llythyrau at y golygydd, ryseitiau a chyngor y cartref, croeseiriau, a chartwnau. Ymddangosodd ffuglen hir fesul rhifyn, gweithiau gwreiddiol a chyfieithiadau o glasuron llenyddiaeth y byd, ac un genre boblogaidd oedd y shund-romanen (nofel gyffrous).[1]

Nid oedd y wasg Iddew-Almaeneg yn gyfyngedig i Efrog Newydd, ond heb os yno oedd prif ganolfan yr Iddewon yn yr Unol Daleithiau. Serch, cysylltwyd cymunedau o fewnfudwyr Iddewig mewn dinasoedd a threfi eraill drwy ddarllen y wasg, a magwyd undod a chyd-ddiwylliant Iddewig-Americanaidd newydd ar dudalennau'r papurau newydd Iddew-Almaeneg.

Yng nghanol yr 20g dirywiodd pwysigrwydd a niferoedd darllenwyr y wasg Iddew-Almaeneg wrth i'r cenedlaethau iau gymhathu â chymdeithas y prif ffrwd Americanaidd a byw yn y Saesneg. Er gwaethaf, cydnabyddir y wasg Iddew-Almaeneg o hyd yn elfen bwysig o hanes yr Iddewon yn yr Unol Daleithiau, a'i hanterth yn oes lewyrchus o ddiwylliant Iddew-Almaeneg yn y byd modern.

Y papur newydd Iddew-Almaeneg cyntaf i'w gyhoeddi yn yr Unol Daleithiau o unrhyw fath oedd Di Arbeter Tsaytung ("Papur Newydd y Gweithwyr") a sefydlwyd yn Efrog Newydd ym 1884. Anelodd at y mudiad llafur a sosialwyr yn bennaf, gan gynnig modd i drafod hawliau gweithwyr a chyfiawnder cymdeithasol.

Ym 1885 sefydlodd K. H. Sarasohn Yidishes Tageblat, yn Efrog Newydd. O 1894 i 1928, fe'i argraffwyd pob dydd, ac eithrio'r Sadwrn, a dyma felly oedd y papur newydd dyddiol cyntaf yn y byd yn Iddew-Almaeneg. Dan olygyddiaeth Johann Paley, o 1892 ymlaen, daeth Yidishes Tageblat yn hynod o ddylanwadol yng nghymuned Iddewig Efrog Newydd ac yn llais dros draddodiadau Uniongred ac yn hyrwyddo llên a diwylliant drwy gyfrwng yr Iddew-Almaeneg. Safbwynt gwrth-sosialaidd oedd gan yr erthygl olygyddol, a liniarwyd yn ddiweddarach yn ystod yr oes flaengar yng ngwleidyddiaeth yr Unol Daleithiau.

Ym 1897 sefydlwyd y papur newydd Forverts gan Abraham Cahan. Cyhoeddiad gyda thuedd sosialaidd ydoedd yn y dechrau, ond yn fuan daeth yn hynod o boblogaidd ac yn eicon o ddiwylliant Iddewig Efrog Newydd yn nechrau'r 20g. Argraffai erthyglau am amrywiad eang o bynciau, gan gynnwys newyddion, llenyddiaeth, a diwylliant yn ogystal â gwleidyddiaeth flaengar a materion cymdeithasol, o safbwynt Iddewig ac hefyd â golwg gyffredinol ar y byd.

Datblygodd gwasg luosogol yn nechrau'r 20g, gan gynnwys papurau newydd yn ymwneud â phob math o ideolegau gwleidyddol, enwadau crefyddol, a grwpiau diwylliannol yn y gymuned Iddewig. Sefydlwyd Der Morgen Zshurnal yn 1901 gan Jacob Saphirstein, gyda phwyslais ar newyddion a gwleidyddiaeth, a fe'i argraffwyd pob dydd, ac eithrio'r Sadwrn. Hwn oedd un o'r cyhoeddiadau Iddew-Almaeneg hiraf ei oes: llyncodd yr Yidishes Tageblat ym 1928, a chyfunodd ym 1953 â Der Tog (papur sosialaidd a sefydlwyd ym 1914) dan yr enw newydd Der Tog Morgen Zshurnal cyn iddo ddod i ben ym 1971. Papur hirhoedlog arall oedd Di Tsayt, a gyhoeddwyd o 1911 i 1978. Ym 1914, cyhoeddid pum papur newydd dyddiol yn Efrog Newydd yn yr iaith, yn ogystal â chyfnodolion wythnosol a misol.[1]

Yn ogystal â phapurau newydd, argraffwyd cylchgronau a chyfnodolion yn cynnwys barddoniaeth, straeon byrion, ysgrifau, a beirniadaeth. Ymhlith y cylchgronau poblogaidd oedd Yugntruf, Di Goldene Keyt, ac In Zikh.

Gweler hefyd

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. 1.0 1.1 Jeffrey Shandler, "Yiddish" yn Encyclopedia of Jewish American Popular Culture, golygwyd gan Jack R. Fischel a Susan M. Ortmann (Westport, Connecticut: Greenwood Press, 2009), t. 450.