Aqaba

Acaba
Math	dinas, tref ar y ffin, dinas fawr, dinas â phorthladd
Poblogaeth	140,000
Sefydlwyd	4000 (yn y Calendr Iwliaidd) CC ;
Gefeilldref/i	St Petersburg, Varna, Alcamo, Málaga
Daearyddiaeth
Sir	Ardal Lywodraethol Aqaba
Gwlad	Gwlad Iorddonen
Arwynebedd	375,000,000 m²
Uwch y môr	6 ±1 metr
Cyfesurynnau	29.52°N 35°E
Cod post	77110
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Mae Acaba neu Aqaba neu al-Àqaba (Arabeg: العقبة, al-'Aqaba) yn ddinas ar arfordir Gwlad Iorddonen, prifddinas Ardal Lywodraethol Aqaba. Lleolir y ddinas ar Gwlff Acaba ar ochr ddwyreiniol penrhyn Sinai ar y Môr Coch a dyma'r unig borthladd sydd gan yr Iorddonen. Saif y ddinas wrth ymyl tref fodern Eilat yn Israel ac wrth droed Jabal Umm Nusayla. Mae gan y ddinas boblogaeth o 80,059 o drigolion (2004) a hi yw pumed dinas fwyaf y wlad ar ôl Amman, Zarca, Irbid a Rwseiffa. Mae ganddo faes awyr.

Geirdarddiad

Daw'r enw Arabeg gyfredol o'r ffurf gryno o al-'aqabat Ayla (آيلة العقبة "bwlch Ayla" hynny bwlch yn y mynydd) a gofnodir gyntaf yn 12g gan Idrisi a dyma'r enw a roddwyd i'r lle gan yr Arabiaid ond Ayla oedd yr enw mwyaf cyffredin. Hefyd mae Ibn Battuta (a fu farw yn 1377) yn ei alw'n Akabat Ayla.

Hanes

Lawrence o Arabia ar gefn camel, Acaba, 1917

Roedd gan Aqaba aneddiadau dynol mor bell yn ôl â 4000 CC. Ceir paentiau craig i'r dwyrain o'r dref sy'n tystio fod yno cymuned o bobl yn cyd-fyw.^[1]

Dyma, mae'n debyg, oedd aneddiadau cyntaf cymdeithas yr Edomitiaid a drodd y porthladd yn 1,500 yn ganolfan allforio copr bwysig. Roedd y ddinas yn rhan o Deyrnas Edom. Sonia'r Beibl am Ezion-Geber, ger Elath (yr 'Eilat' gyfoes); "Dyma Solomon hefyd yn adeiladu llynges iddo'i hun yn Etsion-geber, sy'n agos i Elat ar lan y Môr Coch yng ngwlad Edom" (1 Brenhinoedd 9:26) ^[2]. O dan y Ptolemeaid galwyd y dref yn Berenis a galwodd y Rhufeiniaid y lle yn Aila neu Aelana. Roedd Aelana yn ddinas yn Idumea (Edom) yn ardal Petra Arabia. Aeth i Deyrnas Jwda yn nyddiau Brenin Dafydd, ynghyd â dinasoedd eraill Edom. Dechreuodd Solomon fynd i Ofir. Yna fe wnaeth y ddinas wyrdroi a dod yn annibynnol. O dan reolaeth y Rhufeiniaid, roedd yn chwarter y Legio X Fretensis.

Diwedd y cyfnod Rhufeinig

Codwyd, o bosib yr eglwys gyntaf, yn 300 OC, sef Eglwys Aqaba, pan ddaeth y ddinas yn esgobaeth Gristnogol; roedd ei hesgob gyntaf yn bresennol yng Nghyngor Cyntaf Nicaea.^[3]

Unwaith eto, roedd yr Iddewon yn annibynnol, ond roedd yr Ymerawdwr Justinian I yn eu herbyn yng nghanol y 6g. Roedd yn ddiwedd ar ffordd Rufeinig o fyw a aeth o Ddamascus i Aqaba i Aman, ac a gysylltodd â'r ffordd a arweiniodd at Balesteina a'r Aifft.

Yr Oesoedd Canol

Yn y 12g, roedd y Croesgadwyr yn byw yn yr ardal ac adeiladwyd caer Helim, a gedwir o hyd; Fe wnaethon nhw hefyd atgyfnerthu ynys Graye (Ynys y Pharo) tua 7 km o'r arfordir (heddiw yn nyfroedd yr Aifft). Yn 1170, adenillodd Saladin yr ardal. Yn 1250, aeth y drefn dan feddiant y Mamluks, a ailadeiladodd y gaer yn y ganrif ganlynol o dan Swltan Qansah al-Ghouri.

Yn yr 16g, mae'n ymddangos y dref fel Akaba neu Aqaba, a'r cyntaf i sôn amdano oedd Ibn Ilyas. Yn 1516, aeth i'r Otomaniaid pan oedd yn bentref gyda dim ond 50 o dai yr oedd yn eu masnachu gyda'r Bedouin Huwaytat yn yr ardal. Gydag agor Camlas Suez yn 1869 a Rheilffordd Hejaz ym 1908 tanseiliwyd y dref rhag bod yn orsaf ar gyfer pereririon a oedd am fynd i Mecca. Ym 1898, roedd garsiwn Twrcaidd a oedd yn gwylio'r ffin â'r Sinai, a ddelid gan y Prydeinwyr, ac a oedd yn rhan o dalaith Hedjaz, a safle Muhafiz yn dibynnu ar y Wali o Djedda.

Caer Aqaba

Map o leoliadau hanesyddol a gwleidyddol Acaba

Caer Acaba

Ym mis Gorffennaf 1917 bomiwyd y gaer gan y Prydeinwyr, Thomas Edward Lawrence (Lawrence o Arabia) a ymgyrchau dros uno'r llwythi Arabaidd mewn gwrth-ryfel yn erbyn y Twrciaid. Bydd nifer o bobl yn gyfarwydd gyda'r hanes o'r ffilm Lawrence of Arabia^[4] .Difrodwyd y dref yn fawr. Tan 1925 roedd yn rhan o deyrnas Hedjaz yr Hasimiaid (brenhinllin brenhinoedd Gwlad yr Iorddonen), ond pan feddiannwyd y wladwriaeth gan Deyrnas Wahhabi y Najd neu Nedjed, cafodd y ddinas a holl ardal Maan eu hatodi i Trawsiorddonen (Gwlad Iorddonen yn ei hymddangosiad gyntaf), a reolwyd hefyd gan Hasimiaid. Yn 1942, adeiladodd y cystrawennau Prydeinig ac adeiladu ffordd a oedd yn ei chysylltu â'r rheilffordd i Nakb Shitar i'r de-orllewin o Maan. Darganfuwyd adfeilion hynafol Aylat neu Ayla ger y ddinas (gogledd) gan dîm Israel-Americanaidd yn yr 1980au.

Ar ôl Rhyfel Palestina 1948-1949, cynyddodd y boblogaeth yn gyflym. Ym 1954, penderfynwyd sefydlu'r porthladd. Yn 1965, cafwyd cytundeb drwy Hussein I ar ran Gwlad Iorddonen a Arabia Sawdi, gyda'r Iorddonen yn ennill 6,000 km² o dir anial a thua 12 km o arfordir i'r de o Acaba tra'n ffaeru i AS rhyw 7,000 km dir anial yn ne-ddwyrain y wlad.^[5] Golygodd hyn fod Gwlad Iorddonen yn gyfrifol am cwrel Yamanieh a bu'n gylfe i ehangu'r porthladd, ym mis Awst 2000 crëwyd parth economaidd arbennig o amgylch Acaba. Digwyddodd ymosodiad lansiwr ar 20 Awst 2005 o du Acaba yn erbyn yr Israeliaid Eilat.

Acaba heddiw

Fel unig borthladd Gwlad Iorddonen mae Acaba yn dref o bwys. Mae hefyd yn rhan o 'driongl euraidd' i dwristieth y wlad gan gyfuno gyda Petra a Wadi Rum o greu cylchdaith atyniadol.^[6] Yn y blynyddoedd diwethaf mae wedi dod yn ganolfan dwristiaeth gyda thraethau a gwestai moethus a gweithgareddau chwaraeon morol. Gwnaed ymdrech i amddiffyn y rîff cwrel sydd ym Mae Acaba. Mae polyn baner Acaba gyda'r talaf yn y byd, yn chwifio baner Gwlad Iorddonen i'w weld yn glir o ochr Israel o'r ffin.