Wicipedia

Sawdi Arabia

gwlad yn Asia

Gwlad fawr ar orynys Arabia yn ne-orllewin Asia yw Teyrnas Sawdi Arabia' neu Sawdi Arabia (hefyd: Saudi Arabia; Arabeg: المملكة العربية السعودية‎; sef Al Mamlaka al ʻArabiyya as Suʻūdiyya). Hi yw'r wlad Arabaidd fwyaf yng Ngorllewin Asia gydag oddeutu 2,150,000 km2 (830,000 mi sgw) a'r ail wlad Arabaidd fwyaf, yn dilyn Algeria. Y gwledydd cyfagos yw Irac a Ciwait i'r gogledd-ddwyrain, Gwlad Iorddonen i'r gogledd-orllewin, Oman, Qatar a'r Emiradau Arabaidd Unedig i'r dwyrain a Iemen i'r de-orllewin. Mae gan Sawdi arfordir ar lan Y Môr Coch i'r gorllewin a Gwlff Persia i'r dwyrain. Anialwch yw'r rhan fwyaf o ganolbarth y wlad. Riyadh yw'r brifddinas. Mae ei phoblogaeth oddeutu 28.7 million, gyda 8 miliwn o'r rheiny o'r tu allan i'r wlad.[1][2][3][4]

Sawdi Arabia
Teyrnas Sawdi Arabia (KSA)
المملكة العربية السعودية (Arabeg)
Ynganiad: al-Mamlaka al-ʿArabiyya as-Suʿūdiyya
ArwyddairNid oes Dainoni ond Duw Edit this on Wikidata
Mathgwladwriaeth sofran, teyrnas, gwlad Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlSaud I Edit this on Wikidata
PrifddinasRiyadh Edit this on Wikidata
Poblogaeth33,000,000 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd1727 (Emiradau Diriyah)
AnthemLlafargan Cenedl Sawdi Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethSalman, brenin Sawdi Arabia Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+03:00, Asia/Riyadh Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Arabeg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolY Dwyrain Canol, De-orllewin Asia, Gwladwriaethau Arabaidd Gwlff Persia Edit this on Wikidata
Arwynebedd2,250,000 ±1 km² Edit this on Wikidata
GerllawGwlff Persia, Y Môr Coch, Gwlff Aqaba Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaGwlad Iorddonen, Coweit, Catar, Bahrain, Yr Emiradau Arabaidd Unedig, Oman, Iemen, Irac, Yr Aifft, Iran Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau23.71667°N 44.11667°E Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolCouncil of Ministers of Saudi Arabia Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholPrif Weinidog Sawdi Arabia Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		Brenhinoedd Sawdi Arabia Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethSalman, brenin Sawdi Arabia Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Prif Weinidog Sawdi Arabia Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethSalman, brenin Sawdi Arabia Edit this on Wikidata
Map
Sefydlwydwyd ganFounding Leaders of Saudi Arabia Edit this on Wikidata
Crefydd/EnwadIslam Edit this on Wikidata
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$868,586 million, $1,108,149 million Edit this on Wikidata
ArianSaudi riyal Edit this on Wikidata
Canran y diwaith11 ±1 canran Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant2.765 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.875 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Cyn i Ibn Saud uno'r wlad yn 1932 roedd pedair ardal: Hejaz, Najd a rhannau o Ddwyrain Arabia (Al-Hasa) a De Arabia (ardal 'Asir).[5] Llwyddodd i wneud hyn drwy gyfres o ymosodiadau milwrol gan gychwyn yn 1902 pan gymerodd Riyadh drwy rym milwrol; Riyadh oedd hen ddinas ei hynafiaid - sef y teulu'r Saud. Brenhiniaeth absoliwt yw'r wlad ers hynny, wedi'i llywodraethu gydag Islamiaeth yn ganllaw gadarn a dylanwad y Wahhabi.[6] Gelwir Sawdi Arabia weithiau'n "Wlad y Ddau Fosg", sef Al-Masjid al-Haram (yn Mecca), a Al-Masjid an-Nabawi (ym Medina), y ddau le mwyaf cysegredig yn Islam.

Domineiddir y byd olew gan Sawdi Arabia, fel cynhyrchydd a gwerthwr olew ac yno mae'r ail ffynhonnell fwyaf o olew drwy'r byd.[4] Oherwydd yr arian a ddaw o'r diwydiant olew, ystyrir y wlad yn wlad gyfoethog iawn a'r economi'n 'incwm uchel'. Hon yw'r unig wlad Arabaidd sy'n aelod o'r grŵp G-20 a rhestrir hi'n 4ydd safle o ran gwariant y wlad ar arfau.[7][8] Mae'n aelod o Gyngor Gweithredol y Gwlff, Mudiad Cydweithio islamaidd ac OPEC.[9]

Fodd bynnag, mae'r wladwriaeth wedi denu beirniadaeth am amryw o resymau, gan gynnwys ei rôl yn Rhyfel Cartref Yemeni, nawdd honedig i derfysgaeth Islamaidd a'i record hawliau dynol gwael, sy'n cynnwys defnydd gormodol a rhagfarnllyd o'r gosb eithaf, methu mabwysiadu mesurau digonol yn erbyn masnachu pobl, gwahaniaethu yn erbyn lleiafrifoedd ac anffyddwyr crefyddol, a gwrthsemitiaeth, a'i ddehongliad caeth o gyfraith Shari'a.[10][11][12]

Mae Sawdi Arabia yn cael ei ystyried yn bŵer rhanbarthol a chanolig.[13][14] Economi Sawdi yw'r fwyaf yn y Dwyrain Canol a'r ddeunawfed fwyaf yn y byd.[15] Mae gan y wlad hefyd un o boblogaethau ieuengaf y byd, gyda thua 50% o'i phoblogaeth o 34.2 miliwn o dan 25 oed.[16] Yn ogystal â bod yn aelod o Gyngor Cydweithrediad y Gwlff, mae Saudi Arabia yn aelod gweithgar a sefydlol o'r Cenhedloedd Unedig, Sefydliad Cydweithrediad Islamaidd, Cynghrair Arabaidd, ac OPEC.

Geirdarddiad

golygu

Yn dilyn uno Teyrnas Hejaz a Nejd, enwyd y wladwriaeth newydd yn al-Mamlakah al-ʿArabīyah fel-Saʿūdīyah (trawslythreniad o المملكة العربية السعودية mewn Arabeg) trwy archddyfarniad brenhinol ar 23 Medi 1932 gan ei sylfaenydd, Abdulaziz bin Sawd. Er bod hyn fel arfer yn cael ei gyfieithu fel "Teyrnas Sawdi Arabia",[17] mae'n golygu'n llythrennol "y deyrnas Sawdi Arabaidd" ("the Saudi Arab kingdom") ,[18] neu "Teyrnas Arabaidd Sawdi".[19]

Mae'r gair "Sawdi" yn deillio o'r elfen as-Saʿūdīyah yn enw Arabeg y wlad, sy'n fath o ansoddair o'r enw nisba, a ffurfiwyd o enw dynastig teulu brenhinol Sawdi, yr Al Sawd (Arabeg: آل سعود‎ ). Mae ei gynnwys yn cadarnhau'r farn fod y wlad yn eiddo personol i'r teulu brenhinol.[20] Yr enw Arabeg yw Al Saud a ffurfiwyd trwy ychwanegu'r gair Al, sy'n golygu "teulu..." neu "linach..."[21] (fel yn y Gymraeg "llinach Aberffro" neu "Deulu'r Tuduriaid"). Yn achos yr Al Saud, dyma Saud ibn Muhammad ibn Muqrin, tad sylfaenydd y llinach o'r 18g, Muhammad bin Saud.[22]

Hanes

golygu

Cynhanes

golygu
 
Stela anthropomorffig (4ydd mileniwm CC), tywodfaen, 57x27 cm, o El-Maakir-Qaryat al-Kaafa ( Amgueddfa Genedlaethol Sawdi Arabia, Riyadh )

Ceir tystiolaeth bod pobl yn byw ym Mhenrhyn Arabia tua 125,000 o flynyddoedd yn ôl.[23] Canfu astudiaeth yn 2011 fod y bodau dynol modern cyntaf i ymledu i'r dwyrain ar draws Asia wedi gadael Affrica tua 75,000 o flynyddoedd yn ôl ar draws y Bab-el-Mandeb sy'n cysylltu Corn Affrica ac Arabia.[24] Mae penrhyn Arabia'n cael ei ystyried yn ganolog i'n dealltwriaeth o esblygiad a gwasgariad yr hominini. Cafodd Arabia amrywiad amgylcheddol eithafol yn y Cwaternaidd a arweiniodd at newidiadau esblygiadol a demograffig dwys. Mae gan Arabia gofnod cyfoethog o'r Hen Oes y Cerrig Isaf, ac mae nifer y safleoedd tebyg i Oldowan yn y rhanbarth yn nodi'r rôl sylweddol yr oedd Arabia wedi'i chwarae yn meddiannu Ewrasia.[25]

Yn y cyfnod Neolithig, ffynnodd diwylliannau amlwg fel Al-Magar, yr oedd eu canolfan yn gorwedd yn Najd de-orllewinol yr oes fodern. Gellid ystyried Al-Magar yn "Chwyldro Neolithig" mewn gwybodaeth ddynol a sgiliau gwaith llaw.[26] Nodweddir y diwylliant fel un o'r cyntaf yn y byd i gynnwys dofi anifeiliaid yn eang, yn enwedig y ceffyl, yn ystod y cyfnod Neolithig.[27] Ar wahân i geffylau, darganfuwyd anifeiliaid fel defaid, geifr, cŵn, yn enwedig brîd Salwci, estrys, hebogau a physgod ar ffurf cerfluniau cerrig ac engrafiadau creigiau. Gwnaed cerfluniau Al-Magar o garreg leol, ac mae'n ymddangos bod y cerfluniau wedi'u gosod mewn adeilad canolog a allai fod wedi chwarae rhan sylweddol ym mywyd cymdeithasol a chrefyddol y trigolion. 

Ym mis Tachwedd 2017, darganfuwyd golygfeydd hela yn dangos delweddau o'r cŵn dof mwyaf tebygol, yn debyg i'r ci Canaan, mewn lle o'r enw Shuwaymis, rhanbarth bryniog yng ngogledd-orllewin Saudi Arabia. Mae'r engrafiadau creigiau hyn yn dyddio'n ôl dros 8,000 o flynyddoedd, gan eu gwneud y darluniau cynharaf o gŵn yn y byd.[28]

Ar ddiwedd y 4edd mileniwm CC, aeth Arabia i'r Oes yr Efydd ar ôl bod yn dyst i drawsnewidiadau syfrdanol; defnyddiwyd metelau yn helaeth, a nodweddwyd y cyfnod gan fannau claddu 2 m a ddilynwyd ar yr un pryd gan nifer o demlau, a oedd yn cynnwys llawer o gerfluniau annibynnol a baentiwyd yn wreiddiol yn goch.[29] Gellir cymharu dyfodiad Oes yr Efydd yma gyda Chymru - a ddechreuodd tua 2200 CC ac a ddaeth i ben tua 700 CC.

Ym mis Mai 2021, cyhoeddodd archeolegwyr y gallai safle Acheulean 350,000 o flynyddoedd oed o'r enw An Nasim yn rhanbarth Hail fod y safle preswylio dynol hynaf yng ngogledd Sawdi Arabia. Darganfuwyd y safle gyntaf yn 2015 gan ddefnyddio synhwyro o bell a modelu palaeohydrolegol. Mae'n cynnwys dyddodion hen lynnoedd sy'n gysylltiedig â deunyddiau y Pleistosen Canol. Cafwyd hyd i 354 o arteffactau, bwyeill llaw ac offer carreg, a naddion gan ymchwilwyr yn darparu gwybodaeth am draddodiadau gwneud offer y dyn cynharaf a oedd yn byw yn Ne-orllewin Asia. Mae'r arteffactau Paleolithig yn debyg i olion deunydd a ddaeth i'r wyneb ar safleoedd Acheulean yn Anialwch Nefud.[30][31][32][33]

Cyn-Islamaidd

golygu
 
Cerflun y "Gwas yn Addoli" (2500 CC), ychydig dros 1 fetr o uchedr (3 tr 3 modf) - llawer talach nag unrhyw fodel Mesopotamaidd neu Harappan. Llun trwy garedigrwydd Amgueddfa Genedlaethol Korea.[34]

Erbyn diwedd Oes yr Efydd, roedd pobl a thir y Midian a'r Midianiaid yn rhan ogledd-orllewinol Sawdi Arabia; codnodir hyn yn y Beibl. Wedi'i ganoli yn Tabouk, roedd eu tiroedd yn ymestyn o Wadi Arabah yn y gogledd i ardal al-Wejh yn y de.[35] Prifddinas Midiaid oedd Qurayyah,[36] a oedd yn cynnwys tref gaerog mawr 35 hectar ac oddi tano anheddiad gydag amddiffyniad ar ffurf wal, o 15 hectar. Cynhaliodd y ddinas gymaint â 10 i 12 mil o drigolion.[37] Darlunir y Midianiaid mewn dau ddigwyddiad mawr yn y Beibl sy'n adrodd am ddau ryfel rhwng Israel â Midian, tua'r 11g CC. Yn wleidyddol, roedd gan y Midianiaid strwythur datganoledig dan arweiniad pum brenin (Evi, Rekem, Tsur, Hur, a Reba), ac ymddengys bod yr enwau yn enwau mawr ar aneddiadau Midianaidd pwysig.[38][39] Roedd y Midianiaid crwydrol yn un o ecsbloetwyr cynharaf dofi camelod a'u galluogodd i lywio trwy diroedd sych a garw'r rhanbarth.[39]

Ar ddiwedd y 7g CC, ymddangosodd teyrnas a ddaeth i'r yn bwer canolog yng ngogledd-orllewin Arabia. Dechreuodd fel sieciaeth (sheikdom) Dedan, a ddatblygodd i fod yn deyrnas llwyth Lihyan.[40] Yng nghanol y 6g CC roedd yr ardystiad cynharaf o gyfundrefn y wladwriaeth, Brenin Lihyan.[41] Yn ail gam y deyrnas gwelwyd trawsnewidiad Dedan yn deyrnas sy'n cwmpasu parth llawer ehangach a oedd yn nodi pinacl gwareiddiad Lihyan.[40] Digwyddodd y drydedd wladwriaeth yn gynnar yn y 3g CC gyda gweithgaredd economaidd llewyrchus rhwng y de a'r gogledd a barodd i Lihyan gael dylanwad enfawr.[42]

Syrthiodd y Lihyaniaid i ddwylo'r Nabataeiaid tua 65 CC ar ôl atafaelu Hegra ac yna gorymdeithio i Tayma, ac i'w prifddinas Dedan yn 9 CC. Rheolodd y Nabataeiaid diriogaethau mawr o ogledd Arabia nes bod eu parth wedi'i atodi gan yr Ymerodraeth Rufeinig, a'i ailenwyd yn Arabia Petraea, ac a oresgynwyd dan lywodraeth y Rhufeiniaid tan 630.[43]

Oesoedd Canol a dyfodiad Islam

golygu
 
Ar ei raddau mwyaf, roedd yr Califfiaeth Umayyad (661-750) yn gorchuddio 11,100,000 km[44] gyda 62 miliwn o bobl (29% o boblogaeth y byd),[45] gan ei gwneud yn un o'r ymerodraethau mwyaf mewn hanes. Roedd hefyd yn fwy nag unrhyw ymerodraeth flaenorol mewn hanes.

Ychydig cyn dyfodiad Islam, ar wahân i aneddiadau masnachu trefol (fel Mecca a Medina), poblogwyd llawer o'r hyn a oedd i ddod yn Sawdi Arabia gan gymdeithasau llwythol bugeiliol crwydrol.[46] Ganwyd y proffwyd Islamaidd Muhammad ym Mecca tua 571 CE. Yn gynnar yn y 7g, unodd Muhammad wahanol lwythau’r penrhyn a chreu un grwp crefyddol Islamaidd.[47] Yn dilyn ei farwolaeth yn 632, ehangodd ei ddilynwyr y diriogaeth yn gyflym o dan lywodraeth Fwslimaidd y tu hwnt i Arabia, gan orchfygu rhannau helaeth o diriogaeth (o Benrhyn Iberia yn y gorllewin i Bacistan heddiw yn y dwyrain) mewn mater o ddegawdau. Yn fuan daeth Arabia yn rhanbarth mwy ymylol yn wleidyddol yn y byd Mwslemaidd wrth i'r ffocws symud i'r tiroedd helaeth a oedd newydd eu gorchfygu.[47]

Sefydlodd Arabiaid sy'n tarddu o Sawdi Arabia heddiw, yr Hijaz yn benodol, y Califfiaeth Rashidun (632–661), Umayyad (661-750), Abassiaid (750–1517) a'r Califfiaeth Fatimid (909–1171).

O'r 10g i ddechrau'r 20g, roedd Mecca a Medina o dan reolaeth Arabaidd lleol o'r enw Sharif o Fecca, ond ar adegau roedd y Sharif yn deyrngar i lywodraethwr un o'r ymerodraethau Islamaidd mawr yn Baghdad, Cairo neu Istanbul. Dychwelodd y rhan fwyaf o weddill yr hyn a ddaeth yn Sawdi Arabia i reolaeth lwythol, draddodiadol.[48]

Sylfaen llinach Saud

golygu
 
Map o Arabia a'r rhanbarth ehangach ym1883

Dechreuodd yr hyn a oedd i ddod yn 'deulu brenhinol Sawdi', a elwir yr Al Sawd, yn Najd yng nghanol Arabia ym 1744, pan ymunodd Muhammad bin Saud, sylfaenydd y llinach, â'r arweinydd crefyddol Muhammad ibn Abd al-Wahhab,[49] sylfaenydd y mudiad Wahhabi, ffurf biwritanaidd lem o Sunni Islam.[50] Rhoddodd y gynghrair hon, a ffurfiwyd yn y 18g, ysgogiad ideolegol i ehangu Sawdi ac mae'n parhau i fod yn sail i reolaeth ddynastig o Sawdi Arabia heddiw.[51]

Ehangodd y "wladwriaeth Saudi" gyntaf a sefydlwyd ym 1744 yn yr ardal o amgylch Riyadh, gan reoli'r rhan fwyaf o diriogaeth Sawdi Arabia.[52] Ymosododd ar Karbala ym 1802 a chipio Mecca ym 1803, ond fe'i dinistriwyd erbyn 1818 gan ficeroy Otomanaidd yr Aifft, Mohammed Ali Pasha.[53] Sefydlwyd ail "wladwriaeth Saudi" lawer llai, a leolwyd yn bennaf yn Nejd, ym 1824. Trwy gydol gweddill y 19g, bu'r Al Sawd yn cystadlu yn erbyn rheolaeth ar y tu mewn i'r hyn a oedd i ddod yn Sawdi Arabia gyda theulu Arabaidd arall, yr Al Rashid, a oedd yn rheoli Emiradau Jabal Shammar. Erbyn 1891, roedd yr Al Rashid yn fuddugol a gyrrwyd yr Al Sawd ar ffo i Coweit.

 
Abdulaziz Ibn Saud, sefydlydd a brenin cyntaf Saudi Arabia

Ar ddechrau'r 20g, parhaodd yr Ymerodraeth Otomanaidd i reoli neu gael goruchafiaeth dros y rhan fwyaf o'r penrhyn. Yn ddarostyngedig i'r oruchafiaeth hon, rheolwyd Arabia gan glytwaith o lywodraethwyr llwythol,[54][55] gyda Sharif Mecca yn flaenllaw ac yn rheoli'r Hejaz.[56] Ym 1902, llwyddodd mab Abdul Rahman, Abdul Aziz - a elwid yn Ibn Saud yn ddiweddarach - i reoli Riyadh gan ddod â'r Al Saud yn ôl i Nejd, gan greu'r drydedd "wladwriaeth Saudi". Enillodd Ibn Saud gefnogaeth yr Ikhwan, byddin lwythol a ysbrydolwyd gan Wahhabiaeth ac a arweiniwyd gan Faisal Al-Dawish, ac a oedd wedi tyfu'n gyflym ar ôl ei sefydlu ym 1912.[57] Gyda chymorth yr Ikhwan, cipiodd Ibn Saud Al-Ahsa oddi wrth yr Otomaniaid ym 1913.

Yn 1916, gydag anogaeth a chefnogaeth Prydain (a oedd yn ymladd yn erbyn yr Otomaniaid yn y Rhyfel Byd Cyntaf ), arweiniodd Sharif Mecca, Hussein bin Ali, wrthryfel pan-Arabaidd yn erbyn yr Ymerodraeth Otomanaidd i greu gwladwriaeth Arabaidd unedig.[58] Er i Wrthryfel Arabaidd 1916 i 1918 fethu yn ei amcan, arweiniodd buddugoliaeth y Cynghreiriaid yn y Rhyfel Byd Cyntaf at ddiwedd goruchafiaeth a rheolaeth Otomanaidd yn Arabia a daeth Hussein bin Ali yn Frenin Hejaz.[59]

Milwrol

golygu

Mae gan Sawdi Arabia un o'r canrannau uchaf o wariant milwrol yn y byd, gan wario tua 8% o'i CMC yn ei byddin, yn ôl amcangyfrif 2020 SIPRI.[60] Mae byddin Sawdi'n cynnwys Lluoedd Tir Brenhinol Sawdi, Llu Awyr Brenhinol Sawdi, Llynges Frenhinol Sawdi, Amddiffyn Awyr Brenhinol Sawdi, Gwarchodlu Cenedlaethol Sawdi Arabia (SANG, llu milwrol annibynnol), a lluoedd parafilwrol, sy'n gyfanswm o bron i 200,000. Yn 2005 roedd gan y lluoedd arfog y personél canlynol: y fyddin, 75,000; y llu awyr, 18,000; amddiffyn awyr, 16,000; y llynges, 15,500 (gan gynnwys 3,000 o forluoedd); ac roedd gan y SANG 75,000 o filwyr gweithredol a 25,000 o ardollau llwythol.[61] Yn ogystal, mae yna wasanaeth cudd-wybodaeth filwrol Al Mukhabarat Al A'amah.

Mae gan y deyrnas berthynas filwrol â Phacistan ers blynyddoedd, dyfalwyd ers tro fod Sawdi Arabia wedi ariannu rhaglen bom atomig Pacistan, yn gyfrinachol, ac yn ceisio prynu arfau atomig o Bacistan, yn y dyfodol agos.[62][63] MAe SANG yn rym rheng flaen cwbl weithredol, ac yn tarddu o rym milwrol-grefyddol llwythol Ibn Saud, yr Ikhwan. Gellir priodoli ei fodolaeth fodern, serch hynny, i fod yn fyddin breifat Abdullah i bob pwrpas ers y 1960au ac, yn wahanol i weddill y lluoedd arfog, mae'n annibynnol ar y Weinyddiaeth Amddiffyn a Hedfan. Roedd y diweddar dywysog Sultan, y cyn Weinidog Amddiffyn a Hedfan, yn un o'r 'Sudairi Seven' fel y'i gelwir ac yn rheoli gweddill y lluoedd arfog hyd ei farwolaeth yn 2011.[64]

 
Milwyr Sawdi a'r Unol Daleithiau yn hyfforddi yn Rhagfyr 2014

Mae gwariant ar amddiffyn a diogelwch wedi cynyddu'n sylweddol ers canol y 1990au ac roedd tua US $ 78.4 biliwn, erbyn 2019.[65] Rhestrir Saudi Arabia ymhlith 10 uchaf y byd yng ngwariant y llywodraeth ar ei fyddin, sy'n cynrychioli tua 8 y cant o'r cynnyrch domestig gros yn 2019. Mae ei arsenal technoleg uchel fodern yn gwneud Sawdi Arabia ymhlith cenhedloedd arfog mwyaf dwys y byd, gyda'i offer milwrol yn cael ei gyflenwi'n bennaf gan yr UD, Ffrainc a Lloegr.[61]

Gwerthodd yr Unol Daleithiau fwy na $ 80 biliwn mewn caledwedd milwrol rhwng 1951 a 2006 i fyddin Sawdi.[66] Ar 20 Hydref 2010, hysbysodd Adran Wladwriaeth yr UD y Gyngres am ei bwriad i wneud y gwerthiant arfau mwyaf yn hanes America - amcangyfrif o bryniant $ 60.5 biliwn gan Sawdi Arabia.[67] Yn 2013 dringodd gwariant milwrol Sawdi i $67bn, gan oddiweddyd gwariant y DU, Ffrainc a Japan i ddod yn bedwerydd yn fyd-eang.[68]

Er gwaethaf ei safon hawliau dynol gwael, mae Lloegr hefyd wedi bod yn brif gyflenwr offer milwrol i Saudi Arabia ers 1965.[69] Ers 1985, mae'r DU wedi cyflenwi awyrennau milwrol - yn enwedig awyrennau ymladd Tornado ac offer lladd arall fel rhan o fargen arfau Al-Yamamah tymor hir yr amcangyfrifir ei bod yn werth £43 biliwn erbyn 2006 ac y credir ei bod yn werth a £40 biliwn wedi hynny.[70] Ym Mai 2012, llofnododd y cwmni Prydeinig BAE fargen gwerth £1.9bn ($ 3bn) i gyflenwi jetiau Hawk i Sawdi Arabia.[71]

Daearyddiaeth

golygu
 
Topograffi Saudi Arabia

Mae Sawdi Arabia tua 80 y cant o Benrhyn Arabia (penrhyn mwya'r byd),[72] gorwedd rhwng lledredau 16 ° a 33 ° Gog a hydoedd 34 ° a 56 ° Dwy. Oherwydd nad yw ffiniau deheuol y wlad â'r Emiraethau Arabaidd Unedig ac Oman wedi'u marcio'n fanwl gywir, nid yw union faint y wlad wedi'i diffinio.[72] Mae Llyfr Ffeithiau'r Byd CIA yn amcangyfrif 2,149,690 km ac yn rhestru Sawdi Arabia fel y 13eg wladwriaeth fwyaf yn y byd.[73] Yn ddaearyddol hi yw'r wlad fwyaf yn y Dwyrain Canol a Phlât Arabia.[74]

Dominyddir daearyddiaeth amrywiol Saudi Arabia gan Anialwch Arabia, lled-anialdiroedd cysylltiedig, llwyni, paith, sawl cadwyn o fynyddoedd, caeau lafa folcanig ac ucheldiroedd. Y Rub 'al Khali ("Chwarter Gwag") yn rhan dde-ddwyreiniol y wlad yw anialwch tywod cyffiniol mwyaf y byd, ac mae'n 647,500 km sg.[75] Er bod llynnoedd yn y wlad, Saudi Arabia yw'r wlad fwyaf yn y byd (yn ôl ardal) heb afonydd parhaol. Ceir llawer o Wadis, sef afonydd nad ydynt yn barhaol. Mae'r ardaloedd ffrwythlon i'w cael yn y dyddodion llifwaddodol mewn wadis, basnau a thir ffrwythlon. Y brif nodwedd dopograffig yw'r llwyfandir canolog sy'n codi'n sydyn o'r Môr Coch ac yn disgyn yn raddol i'r Najd a thuag at Gwlff Persia. Ar arfordir y Môr Coch, mae gwastadedd arfordirol cul, o'r enw Tihamah ac mae talaith de-orllewinol Asir yn fynyddig, ac mae'n cynnwys Mynydd Sawda (3,133 m (10,279 tr) sef copa ucha'r wlad.

Ac eithrio'r rhanbarthau de-orllewinol fel Asir, mae gan Sawdi Arabia hinsawdd anial gyda thymheredd uchel iawn yn ystod y dydd, yn yr haf, a chwymp tymheredd sydyn yn y nos. Mae tymereddau cyfartalog yr haf oddeutu 45 °C (113 °F), ond gall fod mor uchel â 54 °C (129 °F) ar ei fwyaf eithafol. Yn y gaeaf, anaml y bydd y tymheredd yn gostwng o dan 0 °C (32 °F) ac eithrio rhanbarthau gogleddol y wlad.[76] Y tymheredd isaf a gofnodwyd hyd yma yw −12.0 °C (10.4 °F), a hynny yn Turaif.[77]

Yn y gwanwyn a'r hydref mae'r gwres yn dymherus, mae'r tymheredd ar gyfartaledd tua 29 °C (84 °F). Mae'r glawiad blynyddol yn isel iawn. Yn rhanbarthau'r De ceir monsŵn Cefnfor India, sy'n gryn ddylanwad, ac sydd fel arfer yn digwydd rhwng Hydref a Mawrth. 300mm yw cyfartaledd y glawiad yn ystod y cyfnod hwn, sef tua 60 y cant o'r dyodiad blynyddol.[78] Mae Sawdi Arabia'n gartref i oddeutu 1300 o ynysoedd.[79]

Bioamrywiaeth

golygu
 
Mae'r ceffyl Arabaidd yn frodorol i Arabia, ac yn elfen bwysig o lên gwerin Arabaidd traddodiadol
 
Y llewpard Arabaidd, sydd mewn perygl mawr

Mae Sawdi Arabia'n gartref i bum ecoranbarth: anialwch niwl arfordirol Penrhyn Arabia, safanatroedleoedd De-orllewin Arabia, coetiroedd mynyddig De-orllewin Arabia , Anialwch Arabia, ac anialwch trofannol a lled-anialwch Môr Coch Nubo-Sindia.[80]

Mae'r bywyd gwyllt yn cynnwys llewpard Arabia,[81][82] blaidd, hyena streipiog, mongws, babŵn, ysgyfarnog, cath dywod, a jerboa. Roedd anifeiliaid fel y gazelle, yr oryx, y llewpard a'r cheetahs[83] yn gymharol niferus tan y 19g, pan lleihawyd niferoedd yr anifeiliaid hyn oherwydd gorhela, a bu bron i lawer ddiflannu'n llwyr. Roedd y llew Asiatig (a oedd o bwys diwylliannol) yn Sawdi Arabia tan ddiwedd y 19g cyn iddo gael ei hela i ddifodiant yn y gwyllt.[84] Ymhlith yr adar mae hebogau (sy'n cael eu dal a'u hyfforddi ar gyfer hela), eryrod, hebogau, fwlturiaid, llysiau'r tywod a bwlbwliaid. Mae yna sawl rhywogaeth o nadroedd, gyda llawer ohonyn nhw'n wenwynig. Ceir bywyd morol cyfoethog, gyda'r Môr Coch yn ecosystem arbennig o gyfoethog ac amrywiol. Cofnodwyd mwy na 1200 o rywogaethau o bysgod[85] yn y Môr Coch, ac mae tua 10% o'r rhain i'w cael yma'n unig.[86] Mae hyn hefyd yn cynnwys 42 rhywogaeth o bysgod dŵr dwfn .[85]

Mae'r amrywiaeth gyfoethog yma'n rhannol oherwydd y 2,000 km (1,240 mi) o rîff gwrel yn ymestyn ar hyd ei morlin; mae'r riffiau ymylol hyn yn 5000-7000 mlynedd oed ac maent wedi'u ffurfio i raddau helaeth o acropora caregog a chwrelau porites. Mae'r riffiau'n ffurfio llwyfannau ac weithiau morlynnoedd ar hyd yr arfordir ac ambell nodwedd arall fel silindrau (fel y Twll Glas yn Dahab ). Mae rhywogaethau pelagig o bysgod y Môr Coch yn ymweld â'r riffiau arfordirol hyn hefyd, gan gynnwys rhai o'r 44 rhywogaeth o siarc . Yma yn y Môr Coch hefyd ceir llawer o riffiau alltraeth

Ymhlith yr anifeiliaid domestig mae'r ceffyl chwedlonol Arabaidd, y camel Arabaidd, defaid, geifr, gwartheg, asynnod, ieir, ac ati. Gan adlewyrchu amodau anialwch amlycaf y wlad, mae bywyd planhigion Sawdi Arabia'n cynnwys perlysiau, planhigion a llwyni nad oes angen llawer o ddŵr arnynt. Mae'r palmwydd dyddiad (y Phoenix dactylifera) yn gyffredin.

Is-adrannau gweinyddol

golygu

Rhennir Sawdi Arabia yn 13 rhanbarth[87] (Arabeg: مناطق إدارية‎; manatiq idāriyya). Mae'r rhanbarthau hyn yn cael eu rhannu ymhellach yn 118 o Daleithiau (Arabeg: محافظات‎; muhafazat). Mae'r nifer hwn yn cynnwys y 13 o brifddinasoedd rhanbarthol, sydd â statws gwahanol fel bwrdeistrefi (Arabeg: أمانة‎; amanah) dan arweiniad meiri (Arabeg: أمين‎; amin). Mae'r Taleithiau yn cael eu rhannu ymhellach i mewn i is-Taleithiau (Arabeg: مراكز‎; marakiz markaz).Nodyn:Saudi Arabia Prv13 rhanbarth Sawdi Arabia.

Gwleidyddiaeth

golygu

Mae gwleidyddiaeth y wlad, ers ei sefydlu yn 1932, yn cael ei rheoli gan y frenhiniaeth absoliwt; olynwyd Ibn Saud gan ei feibion: Saud (1953-64), Faisal (1964-75), Khalid (1975-82), Fahd (1982-2005), Abdullah (2005-2015) a Salman (2015 - y presennol).

 
Mae'r 'Arwydd' neu'r 'Faner' Frenhinol, yn cynnwys geiriau mewn math o Arabeg a elwir yn "Thulutheg" ac mae'n cynnwys cleddyf symbolaidd ac arfbais y teulu brenhinol yn y gornel dde isaf, mewn aur.

Ceir arni ddatganiad Islamaidd o'u ffydd (neu'r shahada):

لَا إِلٰهَ إِلَّا الله مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله
lā ʾilāha ʾillā-llāh, muhammadun rasūlu-llāh
Nid oes duw ond Duw; Muhammad yw negesydd (neu broffwyd) Duw.[88]

Yn ôl gorchymyn brenhinol 1992, mae'n rhaid i'r brenin gydymffurfio gyda chyfraith Islamaidd Sharia, a'r Coran, ac mae'r Coran a'r Sunnah (Traddodiadau Mohammed) ar y cyd yn cael eu hystyried fel Cyfansoddiad swyddogol y wlad. Ni chaniateir unrhyw bleidiau gwleidyddol. Mae'r 'Economist' yn graddoli'r wlad - allan o gyfanswm o 167 o wledydd - fel y pumed gwlad mwayf awdurdodol a llym; o ran 'damocratiaeth mae'n ei rhestru fel y gwaethaf oll (2013).[89]

Gan fod enw'r wlad ("Saudi") yn dod o'r gair Arabeg as-Suʻūdīyah, sef enw'r teulu "Saud" (السعود), fe'i hystyrir yn ansoddair sy'n ddatganiad pwerus mai eiddo'r teulu Saud, mewn gwirionedd, yw'r wlad.[90][91] Sefydlydd y teulu (o ran cofnodi'r enw) oedd Muhammad bin Saud]].[92] yn y 18g. Mae'r gwledydd hynny nad ydynt yn cydnabod hawl y teulu Saudi i reoli'r wlad (e.e. Iraq) yn galw'r wlad "Tir yr Haramayn" (sef "Tir y Ddau Le Sanctaidd" - Mecca a Medinia.[93]

Hawliau dynol

golygu
Merched

Gwahaniaethir o ran rhyw yn swyddogol. Ni chaniateir i fenywod yrru car. Heb ganiatâd dyn ni chaniateir i ferched ychwaith wneud cais am basbort, teithio i unrhyw fan, derbyn addysg uwch na phriodi.[94]

Rhyddid i fynegiant

Rheolir penodiadau i swyddi allweddol y wasg gan y Llywodraeth e.e. golygyddion papurau newydd, cynhyrchwyr teledu. Cosbir unrhyw feirniadaeth o'r Llywodraeth neu'r teulu brenhinol gan ddeng mlynedd o garchar.

Y gosb eithaf

Yn 2013, yn ôl Amnest Rhyngwladol lladdwyd 79 o bobl yn gyhoeddus am dorri'r gyfraith, y rhan fwyaf drwy dorri eu pennau.

Hawliau hoywon

Mae gweithredoedd hoyw yn cael eu hystyried yn anghyfreithlon, a chosbir hoywon gyda'r gosb eithaf, neu ysbaddiad cemegol.

Crefyddau eraill

Nid oes hawl i ddinesydd Shia ddal swyddi mewn rhai meysydd fel dysgu hanes mewn ysgolion. Ychydig iawn o ddinasyddion Shia sy'n cyrraedd y sector uwchradd a nemor dim o fewn system llywodraeth y wlad.

Iaith a diwylliant

golygu

Arabeg yw iaith y wlad. Mae'r trigolion bron i gyd yn Arabiaid Mwslim ac mae'r wlad yn cynnwys Mecca, dinas sanctaidd Islam.

Economi

golygu

Ym mis Hydref 2018, Sawdi Arabia yw'r economi fwyaf yn y Dwyrain Canol a'r 18fed mwyaf yn y byd. Mae gan Sawdi Arabia gronfeydd wrth gefn ail-fwyaf mwyaf y byd a'r wlad yw'r allforiwr petroliwm mwyaf.[95][96] Mae ganddi hefyd y pumed gronfa wrth gefn o nwy naturiol profedig fwyaf. Oherwydd hyn oll, ystyrir Sawdi Arabia'n "bŵer ynni".[97][98] Mae ganddi gyfanswm amcangyfrifedig ail uchaf o adnoddau naturiol, a brisiwyd yn US $34.4 triliwn yn 2016.[99] Prif economi'r wlad yw petroliwm; mae tua 63%[100] o refeniw cyllideb a 67%[101] o'i enillion allforio yn dod o'r diwydiant olew. Dibyna'n helaeth ar weithwyr tramor, gyda thua 80% o'r rhai a gyflogir yn y sector preifat yn dod o wledydd eraill.[102][103] Ymhlith yr heriau i economi Saudi mae atal neu wrthdro’r dirywiad mewn incwm y pen, gwella addysg i baratoi ieuenctid ar gyfer y gweithlu a darparu cyflogaeth iddynt, arallgyfeirio’r economi, ysgogi’r sector preifat ac adeiladu tai, a lleihau llygredd ac anghydraddoldeb.[104]

Yn 2021 roedd y diwydiant olew yn cynnwys tua 45% o gynnyrch mewnwladol crynswth enwol Sawdi Arabia, o'i gymharu â 40% o'r sector preifat. Yn swyddogol mae gan Sawdi Arabia oddeutu 260 biliwn barel o gronfeydd olew wrth gefn, sy'n cynnwys tua un rhan o bump o gyfanswm cronfeydd wrth gefn petroliwm profedig y byd.[105]

Gosododd effaith annisgwyl pandemig COVID-19 ar yr economi, ynghyd â tystiolaeth o hawliau dynol gwael Sawdi Arabia, heriau annisgwyl iawn.[106] Ar 2 Mai, cyfaddefodd Gweinidog Cyllid Sawdi Arabia fod economi’r wlad yn wynebu argyfwng economaidd difrifol am y tro cyntaf ers degawdau, oherwydd y pandemig yn ogystal â dirywiad mewn marchnadoedd olew byd-eang. Dywedodd Mohammed Al-Jadaan y bydd y wlad yn cymryd mesurau "poenus" ac yn cadw'r holl opsiynau ar agor i ddelio â'r effaith.â[107]

Merched

golygu

Nid oes gan ferched hawliau cyfartal i ddynion yn y deyrnas; mae Adran Wladwriaeth yr UD yn ystyried bod sut y mae llywodraeth Sawdi Arabia yn gwahaniaethu yn erbyn menywod yn “broblem sylweddol” ac yn nodi nad oes gan fenywod lawer o hawliau gwleidyddol oherwydd polisïau gwahaniaethol y llywodraeth.[108] Roedd Adroddiad Bwlch Rhyw Byd-eang Fforwm Economaidd y Byd 2021 yn Sawdi Arabia yn 147fed allan o 156 o wledydd ar gyfer cydraddoldeb rhywiol.[109] Fodd bynnag, ers i Mohammed bin Salman gael ei benodi’n Dywysog y Goron yn 2017, gwelwyd cyfres o ddiwygiadau cymdeithasol ynglŷn â hawliau menywod.

O dan gyfraith Sawdi, rhaid i bob oedolyn benywaidd gael perthynas wrywaidd yn "warcheidwad" ( neu wali),[108] O 2008 ymlaen, roedd yn ofynnol i fenyw gael caniatâd gan ei gwarcheidwad gwrywaidd er mwyn eithio, astudio neu weithio.[108][110] Caniataodd archddyfarniad brenhinol a basiwyd ym Mai 2017 iddynt ddefnyddio gwasanaethau'r llywodraeth fel addysg a gofal iechyd heb fod angen caniatâd gwarcheidwad gwrywaidd. Fodd bynnag, nododd y gorchymyn hefyd na ddylid ei ganiatáu oni bai ei fod yn cyd-fynd â system Sharia.[111][112]

 
Dynes Saudi yn gwisgo niqāb yn Riyadh.

Yn ôl ffeminydd a newyddiadurwr blaenllaw o Sawdi, Wajeha al-Huwaider, "Mae menywod Sawdi'n wan, waeth pa mor uchel yw eu statws, hyd yn oed y rhai 'pampered' yn eu plith, oherwydd 'does ganddyn nhw ddim deddf i'w hamddiffyn rhag ymosodiad gan unrhyw un."[113]

Mae menywod yn wynebu gwahaniaethu yn y llysoedd, ee mae tystiolaeth un dyn yn cyfateb i dystiolaeth dwy fenyw mewn cyfraith teulu ac etifeddiaeth.[108] Caniateir polygami ar gyfer dynion,[114] ac mae gan ddynion hawl unochrog i ysgaru eu gwragedd heb unrhyw gyfiawnhad cyfreithiol.[115] Dim ond gyda chydsyniad ei gŵr neu yn farnwrol y gall menyw gael ysgariad os yw ei gŵr wedi ei niweidio.[116] Yn ymarferol, mae'n anodd iawn i fenyw o Sawdi gael ysgariad barnwrol.[116] O ran y gyfraith etifeddiaeth, mae'r Corân yn nodi bod yn rhaid gadael dognau sefydlog o ystâd yr ymadawedig i'r etifeddion Qur'anig [117] ac yn gyffredinol, mae etifeddion benywaidd yn derbyn hanner cyfran yr etifeddion gwrywaidd.[117]

Ar 25 Medi 2011, cyhoeddodd y Brenin Abdullah y byddai menywod Sawdi yn ennill yr hawl i bleidleisio ac i fod yn ymgeiswyr mewn etholiadau trefol, ar yr amod bod gwarcheidwad gwrywaidd yn rhoi caniatâd iddynt wneud hynny.[118] Caniatawyd i fenywod bleidleisio a bod yn ymgeiswyr yn etholiadau trefol 12 Rhagfyr 2015.[119]

Ym Medi 2017, cyhoeddodd y Brenin Salman archddyfarniad yn caniatáu i ferched yrru ceir, gan godi unig waharddiad y byd ar yrwyr sy'n fenywod.[120] Yn Chwefror 2018, gall menywod Sawdi nawr agor eu busnes eu hunain, heb ganiatâd dyn.[121] Ym Mawrth 2018, pasiwyd deddf yn caniatáu i famau Sawdi gadw eu plant ar ôl ysgariad heb orfod ffeilio unrhyw achosion cyfreithiol.[122]

Ar 1 Awst 2019, caniataodd Sawdi Arabia i ferched deithio dramor, cofrestru ysgariad neu briodas, a gwneud cais am ddogfennau swyddogol heb gydsyniad gwarcheidwad gwrywaidd. Mae'r deddfau hefyd yn rhoi hawliau i fenywod ar gyfer gwarchod plant bach.[123][124][125]

Addysg

golygu

Mae addysg am ddim ar bob lefel, er bod addysg uwch wedi'i chyfyngu i ddinasyddion yn unig.[126] Ceir ysgolion elfennol, canolradd ac uwchradd lle mae rhan fawr o'r cwricwlwm ar bob lefel wedi'i neilltuo i Islam, ac, ar y lefel uwchradd, gall myfyrwyr ddilyn naill ai drac crefyddol neu drac technegol. Cyfradd llythrennedd yw 97.1% ymhlith dynion ac mae tua 92.71% ymhlith menywod (2017).[127] Mae dosbarthiadau wedi'u gwahanu yn ôl rhyw.

Yn 2018, roedd Sawdi Arabia yn 28ain ledled y byd o ran allbwn ymchwil o ansawdd uchel yn ôl y cyfnodolyn gwyddonol Nature.[128] Mae hyn yn golygu mai Sawdi Arabia yw'r wlad Dwyrain Canol, Arabaidd a Mwslimaidd sy'n perfformio orau.  Mae Sawdi Arabia'n gwario 8.8% o'i gynnyrch mewnwladol crynswth ar addysg, o'i gymharu â'r cyfartaledd byd-eang o 4.6%.[129] Roedd yn safle 66 yn y Mynegai Arloesi Byd-eang yn 2020, i fyny o'r 68fed yn 2019.[130][131][132][133]

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ "Gwefan Saesneg CIA World Factbook". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-01-06. Cyrchwyd 2011-06-04.
  2. ↑ Saudi Arabia profile
  3. ↑ "Saudi Arabia Launches New Housing Scheme To Ease Shortage".
  4. ↑ 4.0 4.1 "Demography of Religion in the Gulf". Mehrdad Izady. 2013.
  5. ↑ Madawi Al-Rasheed (2013). A Most Masculine State: Gender, Politics and Religion in Saudi Arabia. t. 65.
  6. ↑ Focus on Islamic Issues – Tud 23, Cofie D. Malbouisson – 2007
  7. ↑ The Military Balance 2014: Top 15 Defence Budgets 2013 Archifwyd 2015-09-24 yn y Peiriant Wayback (IISS)
  8. ↑ "The 15 countries with the highest military expenditure in 2013 (table)". Stockholm International Peace Research Institute. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2015-01-04. Cyrchwyd 14 Ebrill 2014.
  9. ↑ "The erosion of Saudi Arabia's image among its neighbours". Middleeastmonitor.com. 2013-11-07. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-11-09. Cyrchwyd 2014-04-04.
  10. ↑ "The death penalty in Saudi Arabia: Facts and Figure". Amnesty International. 25 Awst 2015. Cyrchwyd 4 Ionawr 2016.
  11. ↑ "Saudi Arabia: Official Hate Speech Targets Minorities". Human Rights Watch. 26 Medi 2017. Cyrchwyd 31 Mawrth 2019.
  12. ↑ "Saudi Arabia is worst country to be an atheist, report says". National Secular Society. 29 Hydref 2018. Cyrchwyd 31 Mawrth 2019.
  13. ↑ Buzan, Barry (2004). The United States and the Great Powers. Cambridge: Polity Press. t. 71. ISBN 978-0-7456-3375-6.
  14. ↑ "The erosion of Saudi Arabia's image among its neighbours". Middleeastmonitor.com. 7 Tachwedd 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Tachwedd 2013.
  15. ↑ "United Nations Statistics Division - National Accounts".
  16. ↑ "Why Saudi Arabia". Invest Saudi. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-02-13. Cyrchwyd 17 Chwefror 2019.
  17. ↑ "Background Note: Saudi Arabia". U.S. State Department.
  18. ↑ Lewis, Bernard (2003). The Crisis of Islam. tt. xx. ISBN 978-0-679-64281-7.
  19. ↑ Safran, Nadav (1988). Saudi Arabia: The Ceaseless Quest for Security. Cornell University Press. t. 55. ISBN 978-0-8014-9484-0.
  20. ↑ Wilson, Peter W.; Graham, Douglas (1994). Saudi Arabia: the coming storm. t. 46. ISBN 978-1-56324-394-3.
  21. ↑ Wynbrandt, James; Gerges, Fawaz A. (2010). A Brief History of Saudi Arabia. t. xvii. ISBN 978-0-8160-7876-9.
  22. ↑ Hariri-Rifai, Wahbi; Hariri-Rifai, Mokhless (1990). The heritage of the Kingdom of Saudi Arabia. t. 26. ISBN 978-0-9624483-0-0.
  23. ↑ Callaway, Ewen (27 Ionawr 2011). "Early human migration written in stone tools : Nature News". Nature. doi:10.1038/news.2011.55. http://www.nature.com/news/2011/110127/full/news.2011.55.html.
  24. ↑ Armitage, S. J.; Jasim, S. A.; Marks, A. E.; Parker, A. G.; Usik, V. I.; Uerpmann, H.-P. (2011). "Hints Of Earlier Human Exit From Africa". Science (Science News) 331 (6016): 453–456. doi:10.1126/science.1199113. PMID 21273486.
  25. ↑ Out of Africa I: The First Hominin Colonization of Eurasia.
  26. ↑ "Al Magar – Paleolithic & Neolithic History". paleolithic-neolithic.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-08-17. Cyrchwyd 2021-10-15.
  27. ↑ Sylvia, Smith (26 Chwefror 2013). "Desert finds challenge horse taming ideas". BCC. Cyrchwyd 13 Tachwedd 2016."Desert finds challenge horse taming ideas". BCC. Retrieved 13 November 2016.
  28. ↑ Grimm, David (16 Tachwedd 2017). "These Mai be the world's first images of dogsand they're wearing leashes". Cyrchwyd 18 Mehefin 2018.
  29. ↑ طرق التجارة القديمة، روائع آثار المملكة العربية السعودية pp. 156–157
  30. ↑ Scerri, Eleanor M. L.; Frouin, Marine; Breeze, Paul S.; Armitage, Simon J.; Candy, Ian; Groucutt, Huw S.; Drake, Nick; Parton, Ash et al. (2021-05-12). "The expansion of Acheulean hominins into the Nefud Desert of Arabia" (yn en). Scientific Reports 11 (1): 10111. Bibcode 2021NatSR..1110111S. doi:10.1038/s41598-021-89489-6. ISSN 2045-2322. PMC 8115331. PMID 33980918. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8115331.
  31. ↑ "Saudi Arabia discovers new archaeological site dating back to 350,000 years". Saudigazette (yn English). 2021-05-12. Cyrchwyd 2021-05-17.CS1 maint: unrecognized language (link)
  32. ↑ "Saudi Arabia discovers a 350,000-year-old archaeological site in Hail". The National (yn Saesneg). 2021-05-13. Cyrchwyd 2021-05-17.
  33. ↑ "Ancient site in Nefud Desert offers glimpse of early human activity in Saudi Arabia". Arab News (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-05-17.
  34. ↑ Roads of Arabia p. 180
  35. ↑ Koenig 1971; Payne 1983: Briggs 2009
  36. ↑ The World around the Old Testament: The People and Places of the Ancient Near East.
  37. ↑ Michael D. Coogan.
  38. ↑ Knauf, 1988
  39. ↑ 39.0 39.1 Midian, Moab and Edom: The History and Archaeology of Late Bronze and Iron Age Jordan and North-West Arabia p. 163.
  40. ↑ 40.0 40.1 The State of Lihyan: A New Perspective – p. 192
  41. ↑ J. Schiettecatte: The political map of Arabia and the Middle East in the third century AD revealed by a Sabaean inscription – p. 183
  42. ↑ The State of Lihyan: A New Perspective
  43. ↑ Taylor, Jane (2005). Petra. London: Aurum Press Ltd. tt. 25–31. ISBN 9957-451-04-9.
  44. ↑ Taagepera, Rein (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly 41 (3): 475–504. doi:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793. http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807.
  45. ↑ Blankinship, Khalid Yahya (1994), The End of the Jihad State, the Reign of Hisham Ibn 'Abd-al Malik and the collapse of the Umayyads, State University of New York Press, p. 37, ISBN 978-0-7914-1827-7
  46. ↑ Gordon, Matthew (2005). The Rise of Islam. t. 4. ISBN 978-0-313-32522-9.
  47. ↑ 47.0 47.1 Lindsay, James E. (2005). Daily Life in the Medieval Islamic World. Greenwood Press. t. 33. ISBN 978-0-313-32270-9.
  48. ↑ William Gordon East (1971). The changing map of Asia. tt. 75–76. ISBN 978-0-416-16850-1.
  49. ↑ Bowen, pp. 69–70
  50. ↑ Harris, Ian; Mews, Stuart; Morris, Paul; Shepherd, John (1992). Contemporary Religions: A World Guide. t. 369. ISBN 978-0-582-08695-1.
  51. ↑ Faksh, Mahmud A. (1997). The Future of Islam in the Middle East. tt. 89–90. ISBN 978-0-275-95128-3.
  52. ↑ D. Gold (6 April 2003) "Reining in Riyadh" Archifwyd 2019-02-10 yn y Peiriant Wayback.
  53. ↑ "The Saud Family and Wahhabi Islam".
  54. ↑ Murphy, David (2008). The Arab Revolt 1916–18: Lawrence Sets Arabia Ablaze. tt. 5–8. ISBN 978-1-84603-339-1.
  55. ↑ Madawi Al Rasheed (1997). Politics in an Arabian Oasis: The Rashidis of Saudi Arabia. t. 81. ISBN 978-1-86064-193-0.
  56. ↑ Anderson, Ewan W.; William Bayne Fisher (2000). The Middle East: Geography and Geopolitics. t. 106. ISBN 978-0-415-07667-8.
  57. ↑ R. Hrair Dekmejian (1994). Islam in Revolution: Fundamentalism in the Arab World. t. 131. ISBN 978-0-8156-2635-0.
  58. ↑ Tucker, Spencer; Priscilla Mary Roberts (205). The Encyclopedia of World War I. t. 565. ISBN 978-1-85109-420-2.
  59. ↑ Hourani, Albert (2005). A History of the Arab Peoples. tt. 315–319. ISBN 978-0-571-22664-1.
  60. ↑ Military expenditure by country as a percentage of gross domestic product, 1988–2019 © SIPRI 2020 (PDF). SIPRI.ORG. 2020. t. 14.
  61. ↑ 61.0 61.1 "About this Collection | Country Studies | Digital Collections | Library of Congress". Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA.
  62. ↑ Venter, Al J. (2007). Allah's Bomb: The Islamic Quest for Nuclear Weapons. Globe Pequot. tt. 150–153. ISBN 978-1-59921-205-0.
  63. ↑ "Saudi Arabia's nuclear gambit". Asia Times. 7 Tachwedd 2003. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 7 Tachwedd 2003.
  64. ↑ Pike, John (27 April 2005). "Saudi Arabian National Guard". Globalsecurity.org.
  65. ↑ Global defence spending: the United States widens the gap (IISS) – 14 Chwefror 2020
  66. ↑ "Saudi Arabia". fas.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 Tachwedd 2010. Cyrchwyd 11 Tachwedd 2010.
  67. ↑ Teitelbaum, Joshua (4 Tachwedd 2010). "Arms for the King and His Family". Jcpa.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 December 2010.
  68. ↑ "Saudis lead Middle East military spending". 14 April 2014.
  69. ↑ Gardner, Charles (1981). British Aircraft Corporation. B.T. Batsford Ltd. tt. 224–249. ISBN 978-0-7134-3815-4.
  70. ↑ O'Connell, Dominic (20 Awst 2006). "BAE cashes in on £40bn Arab jet deal". The Sunday Times. London. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-09-07. Cyrchwyd 2021-10-15.
  71. ↑ "Saudi Arabia". Reuters. 23 Mai 2012. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-09-19. Cyrchwyd 2021-10-15.
  72. ↑ 72.0 72.1 Stokes, Jamie (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Volume 1. t. 605. ISBN 978-0-8160-7158-6.
  73. ↑ "CIA World Factbook – Rank Order: Area". 26 Ionawr 2012. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-02-09. Cyrchwyd 2021-10-15.
  74. ↑ University Microfilms (2004). Dissertation Abstracts International: The sciences and engineering. t. 23.
  75. ↑ Vincent, Peter (2008). Saudi Arabia: an environmental overview. Taylor & Francis. t. 141. ISBN 978-0-415-41387-9.
  76. ↑ "Snow City: Saudi Arabia's Tabuk region dresses in white to mesmerize people". stepfeed.com. 13 Ionawr 2020. Cyrchwyd 2021-01-09.
  77. ↑ "Second National Communication" (PDF). Kingdom of Saudi Arabia. t. 2. Cyrchwyd 24 Hydref 2016.
  78. ↑ "Saudi Arabia". Weather Online.
  79. ↑ "VIDEO: Do you know there are 1,300 islands in Saudi Arabia?". english.alarabiya.net. 3 Awst 2017. Cyrchwyd 2019-10-26.
  80. ↑ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5451287.
  81. ↑ Judas, J.; Paillat, P.; Khoja, A.; Boug, A. (2006). "Status of the Arabian leopard in Saudi Arabia". Cat News Special Issue 1: 11–19. http://www.catsg.org/fileadmin/filesharing/3.Conservation_Center/3.2._Status_Reports/leopard/Judas_et_al_2006_Status_of_the_Arabian_Leopard_in_Saudi_Arabia.pdf. Adalwyd 2021-10-15.
  82. ↑ Spalton, J.A.; Al-Hikmani, H.M. (2006). "The Leopard in the Arabian Peninsula – Distribution and Subspecies Status". Cat News (Special Issue 1): 4–8. http://www.yemenileopard.org/files/cms/reports/Cat_News_Special_Issue_1_-_Arabian_leopard.pdf. Adalwyd 2021-10-15.
  83. ↑ Nowell, K.; Jackson, P. (1996). "Asiatic cheetah". Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan. Gland, Switzerland: IUCN/SSC Cat Specialist Group. tt. 41–44. ISBN 978-2-8317-0045-8.
  84. ↑ Nader, I. A. (1989). "Rare and endangered mammals of Saudi Arabia". In Abu-Zinada, A. H.; Goriup, P. D.; Nader, L. A (gol.). Wildlife conservation and development in Saudi Arabia. Riyadh. tt. 220–228.
  85. ↑ 85.0 85.1 Froese, Ranier; Pauly, Daniel (2009). "FishBase". Cyrchwyd 12 Mawrth 2009.
  86. ↑ Siliotti, A. (2002). Verona, Geodia (gol.). Fishes of the red sea. ISBN 978-88-87177-42-8.
  87. ↑ "Saudi Arabia: Administrative divisions". arab.net.
  88. ↑ "About Saudi Arabia: Facts and figures ". The Royal Embassy of Saudi Arabia, Washington D.C. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-04-17. Cyrchwyd 24 Ebrill 2012.
  89. ↑ (2013 edition behind paywall) Democracy index 2012 Democracy at a standstill (PDF). The Economist Intelligence Unit. 2012. Cyrchwyd 13 Hydref 2014. Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (help)
  90. ↑ Wilson, Peter W.; Graham, Douglas (1994). Saudi Arabia: the coming storm. t. 46. ISBN 1-56324-394-6.
  91. ↑ Kamrava, Mehran (2011). The Modern Middle East: A Political History Since the First World War. t. 67. ISBN 978-0-520-26774-9.
  92. ↑ Hariri-Rifai, Wahbi; Hariri-Rifai, Mokhless (1990). The heritage of the Kingdom of Saudi Arabia. t. 26. ISBN 978-0-9624483-0-0.
  93. ↑ "Islamic State sets sights on Saudi Arabia". http://www.bbc.com/news/world-europe-30061109. BBC. Check date values in: |accessdate= (help); External link in |website= (help); Missing or empty |url= (help); |access-date= requires |url= (help)
  94. ↑ Papur yr Independent; 24 Ionawr 2015 tudalen 5
  95. ↑ "Saudi Arabia". OPEC. 1 Ionawr 1995. Cyrchwyd 28 Medi 2012.
  96. ↑ "OPEC Decides Not To Increase Oil Production", Jeff Brady.
  97. ↑ "Saudi Arabia's first step towards clean energy technologies". UNDP. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 Mai 2012. Cyrchwyd 5 Chwefror 2012.
  98. ↑ Balamir Coşkun, Bezen (Winter 2009). "Global Energy Geopolitics and Iran". Uluslararası İlişkiler 5 (20): 179–201. http://www.uidergisi.com/wp-content/uploads/2011/06/Global-Energy-Geopolitics-and-Iran.pdf.
  99. ↑ Anthony, Craig (12 Medi 2016). "10 Countries With The Most Natural Resources". Investopedia.
  100. ↑ By Nayla Razzouk and Claudia Carpenter (19 December 2017). "Saudi Arabia Sees Higher Oil Revenue as OPEC Cuts Boost Prices". Bloomberg.com.
  101. ↑ "OEC – Saudi Arabia (SAU) Exports, Imports, and Trade Partners". oec.world. Cyrchwyd 15 Awst 2019.
  102. ↑ Coy, Peter (16 Gorffennaf 2014). "Online Education Targets Saudi Arabia's Labor Problem, Starting With Women". Bloomberg Businessweek. http://www.businessweek.com/articles/2014-07-16/can-online-classes-fix-saudi-arabias-broken-labor-market. "Saudi citizens account for two-thirds of employment in the high-paying, comfortable public sector, but only one-fifth of employment in the more dynamic private sector, according to the International Monetary Fund (PDF)."
  103. ↑ Economists "estimate only 30–40 percent of working-age Saudis hold jobs or actively seek work," the official employment rate of around 12 percent notwithstanding: McDowall, Angus (19 Ionawr 2014). "Saudi Arabia doubles private sector jobs in 30-month period". Reuters.
  104. ↑ Tripp, Culture Shock, 2009: p. 206
  105. ↑ "World Proved Reserves of Oil and Natural Gas, Most Recent Estimates". Eia.doe.gov.
  106. ↑ "Saudi Prince's Year of Prestige Is Unraveling in Front of Him". Bloomberg. Cyrchwyd 29 April 2020.
  107. ↑ "Saudi Arabia Looks at 'Painful' Measures, Deep Spending Cuts". Bloomberg. Cyrchwyd 2 Mai 2020.
  108. ↑ 108.0 108.1 108.2 108.3 "2010 Human Rights Report: Saudi Arabia". U.S. State Department. 8 April 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-04-12. Cyrchwyd 11 Gorffennaf 2011.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link).
  109. ↑ "Women in Saudi Arabia to be allowed to live, travel without male guardian". The Jerusalem Post | JPost.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-06-21.
  110. ↑ Human Rights Watch (2008). Perpetual Minors: human rights abuses from male guardianship and sex segregation in Saudi Arabia. t. 2.
  111. ↑ "Saudi women no longer need male guardian consents to receive services". Al Arbiya. 4 Mai 2017. Cyrchwyd 10 Mai 2017.
  112. ↑ Sharman, Jon (4 Mai 2017). "Saudi Arabia to let women work and study without man's permission". The Independent. Cyrchwyd 10 Mai 2017.
  113. ↑ "Saudi Writer and Journalist Wajeha Al-Huwaider Fights for Women's Rights". MEMRI.
  114. ↑ Long, p. 66
  115. ↑ Otto, p. 164
  116. ↑ 116.0 116.1 Otto, p. 163
  117. ↑ 117.0 117.1 Otto, p. 165
  118. ↑ "Women in Saudi Arabia to vote and run in elections". BBC News. 25 Medi 2011.BBC News. 25 Medi 2011.
  119. ↑ "Saudi Arabia's women vote in election for first time". BBC News. 12 December 2015. Cyrchwyd 27 Medi 2017.
  120. ↑ "Saudi King issues decree allowing women to drive". CNBC. 26 Medi 2017.
  121. ↑ "Saudi women to start own business without male permission". Al Arabiya. 18 Chwefror 2018. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 31 Mawrth 2018. Cyrchwyd 30 Mawrth 2018.
  122. ↑ Qiblawi, Tamara (12 Mawrth 2018). "Divorced Saudi women win right to get custody of children". CNN. Cyrchwyd 24 Medi 2018.
  123. ↑ correspondent, Martin Chulov Middle East (3 Awst 2019). "'We feel empowered': Saudi women relish their new freedoms". The Guardian. ISSN 0261-3077. Cyrchwyd 4 Awst 2019.
  124. ↑ "Saudi Arabia to allow adult women to travel, register divorce". The Nation. 2 Awst 2019. Cyrchwyd 4 Awst 2019.
  125. ↑ Yeung, Jessie; Alkhshali, Hamdi (2 Awst 2019). "Saudi Arabian women finally allowed to hold passports and travel independently". CNN. Cyrchwyd 4 Awst 2019.
  126. ↑ "Saudi Education System". UKEssays.com. Cyrchwyd 28 April 2019.
  127. ↑ "Saudi Arabia- Literacy Rate". UNESCO Institute of Statistics uis.unesco.org. 27 Tachwedd 2016. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-11-19. Cyrchwyd 28 Hydref 2019.
  128. ↑ "2018 tables: Countries/territories". Nature Index. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-10-19. Cyrchwyd 2021-10-15.
  129. ↑ "Saudi Arabia most improved economy for business". Arab News. 28 Mai 2019. Cyrchwyd 28 Mai 2019.
  130. ↑ "Release of the Global Innovation Index 2020: Who Will Finance Innovation?". www.wipo.int (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-09-02.
  131. ↑ "Global Innovation Index 2019". www.wipo.int (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-09-02.
  132. ↑ "RTD - Item". ec.europa.eu. Cyrchwyd 2021-09-02.
  133. ↑ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge (yn Saesneg). 2013-10-28. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-12-02. Cyrchwyd 2021-09-02.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Sawdi_Arabia&oldid=13367189"