Wicipedia

Brenin Cymru

 Ni ddefnyddwyd y teitl Brenin Cymru yn aml oherwydd yn anaml yr oedd Cymru, yn debyg iawn i Iwerddon, yn llwyddo i gael gradd o undod gwleidyddol fel un Lloegr neu'r Alban yn ystod yr Oesoedd Canol. Hawliodd nifer o frenhionedd rhanbarthol y teitl "Brenin Cymru", ond o dan arweinyddiath Gruffydd ap Llywelyn yn unig, o 1055 hyd 1063 yr oedd y wlad yn gwbl unedig.[1]

Hanes golygu

Cyn Brenhinoedd Cymru golygu

Cyn y teitl Brenin neu Dywysog Cymru, defnyddiwyd y teitl Brenin y Brythoniaid i ddisgrifio Brenin y Brythoniaid Celtaidd, hynafiaid y Cymry.[2] Mae fersiwn Brut y Tywysogion, Gwentian Chronicles of Caradog o Lancarfan, a ysgrifennwyd ddim cynharach na chanol yr 16eg ganrif yn rhestru Brenhinoedd y Brythoniaid lluosog fel "Brenin Cymru".[3][4][5]

Defnydd cynnar o'r teitl golygu

 
Map o'r diriogaethau Rhodri Mawr, "Brenin Cymru"

Yn dilyn ymadawiad y llengoedd Rhufeinig o Gymru, roedd y wlad wedi ymrannu'n diriogaethau rhanedig, pob un â'i harweinwyr ei hun. Y person cyntaf y gwyddys amdano i'w alw ei hun yn frenin oedd Rhodri Mawr (c. 820–878) ac oherwydd ei fod yn hanu o Gymru cafodd ei alw'n Frenin Cymru, er nad oedd yn rheoli'r wlad i gyd. Serch hynny, unodd lawer o'r tir o dan ei allu, gan ddangos felly y gallai fod yn bosibl i Gymru fodoli fel endid gwleidyddol unedig.[6]

Gruffydd ap Llywelyn sy'n rheoli Cymru gyfan golygu

 
Map o deyrnas Gruffydd ap Llywelyn
  Cymru

O deyrnasoedd llai Cymru daeth pedwar pŵer mawr i'r amlwg yn y pen draw: Powys, Gwynedd, Dyfed/Deheubarth, a Morgannwg. Gyda Chymru bellach yn datblygu i fod yn endid mwy cyfunol. Gwnaed hyn uniad Cymru yn bosibl i Gruffudd ap Llywelyn yng nghanol yr 11eg ganrif. Bu cynghreiriau â llinachau Eingl-Sacsonaidd a Llychlynwyr yn gymorth iddo uno'r wlad, ac fe hyd yn oed goncrodd rhannau o dir y Saeson. "Ym 1055 amsugnodd y Deheubarth hefyd, gan ddod yn Frenin Cymru i bob pwrpas".[7] Dywed John Davies mai Gruffydd oedd “yr unig frenin Cymreig erioed i reoli holl diriogaeth Cymru. . . Felly, o tua 1057 hyd ei farwolaeth yn 1063, cydnabu Cymru gyfan frenhiniaeth ac yn arbennig rheolaeth heddychlon gan Gruffudd ap Llywelyn.[1] Am tua saith mlynedd byr, roedd Cymru yn un, dan un rheolwr, yn orchest heb gynsail nac olynydd."[8]

Cyfeiriwyd at Gruffydd ap Llywelyn fel Brenin Cymru neu Rex Walensium gan John o Gaerwrangon.[1] Ef oedd yr olaf o linach hir o brif lywodraethwyr ymhlith y Brythoniaid ynysig i ddal y teitl Brenin y Brythoniaid, ac o bosibl yr unig un i wir lywodraethu ar yr holl Frythoniaid annibynnol. Erbyn hyn, os nad ynghynt, Cymru oedd yr unig ran o Brydain oedd ar ôl o dan reolaeth y Brythoniaid.[8]

Cyfnod dau deitl golygu

Roedd y defnydd brodorol o'r teitl "Tywysog Cymru" yn ymddangos yn amlach erbyn yr unfed ganrif ar ddeg fel ffurf "fodernaidd" neu ddiwygiedig ar hen frenhiniaeth uchel y Brythoniaid. Roedd y Cymry wedi bod yn Uchel Frenhinoedd y Brythoniaid yn wreiddiol hyd nes nad oedd yr honiad i fod yn uchel frenin Prydain Rufeinig ddiweddar yn realistig bellach ar ôl marwolaeth Cadwaladr yn 664. [9] Roedd gan Cadwaldr hefyd gysylltiad cryf â symbol Draig Goch Cymru.[10] [11]

Yn ôl Dr Sean Davies, “yn yr amgylchiadau anodd hyn, a chyda sylwedyddion allanol yn gwawdio statws brenhinoedd Cymru, mabwysiadodd uchelwyr brodorol uchelgeisiol y teitl nofel tywysog (Lladin: Princeps ), er mwyn eu gosod ar wahân i'w cyd-"frenhinoedd"." [12] Fodd bynnag, defnyddiwyd y teitl Brenin Cymru yn ddiweddarach gan o leiaf un rheolwr Cymreig arall, Owain Gwynedd (c. 1100–1170). "Yn ei ddau lythyr cyntaf at Louis, disgrifiodd Owain ei hun fel "brenin Cymru" a "brenin y Cymry".[13]

Ffederaliaeth golygu

Mae un ffynhonnell yn disgrifio Llywelyn Fawr (Llywelyn ap Iorwerth) gyda'r teitl "Brenhin Cymrû Oll" yn 1212 ar ôl derbyn llŵ gan dywysogion Powys.[14] Er hyn, mae ffynhonnellau eraill o'r cyfnod yn dweud mai ffederaliaeth neu gonffederaliaeth o dywysogion Cymru a sefydlwyd, wedi'u harwain Llywelyn, yn hytrach na unbennaeth brenhinol.[15]

Tywysogion olaf golygu

Daliwyd Tywysof olaf Cymru, Llywelyn ein Llyw Olaf yn ddiarwybod mewn cynnllwynfa, a lladdwyd ef ym 1282. Ar ddienyddiad ei frawd Dafydd ap Gruffydd yn 1283 ar orchymyn Brenin Edward I o Loegr, daeth annibyniaeth Cymru i ben. Byth ers hynny defnyddiwyd y teitl Tywysog Cymru gan frenhiniaeth Lloegr fel etifedd gorsedd Lloegr.[16] Disgrifiwyd y defnydd o'r teitl hwn gan frenin Seisnig fel "cywilyddiad" Cymru. [17]

Yn ystod y cyfnod 1400-1413, yn dilyn gwrthryfel yn erbyn rheolaeth Seisnig yng Nghymru, bu Tywysog brodorol Cymru, Owain Glyndŵr, a Thywysog Saesnig â'r un teitl (a ddaeth yn ddiweddarach yn Harri V Lloegr). Arweiniodd Tywysog brodorol Cymru, Owain Glyndŵr, luoedd Cymreig yn erbyn Tywysog Lloegr a rheolaeth Lloegr yng Nghymru.[18]

Rhestr o ddeiliaid teitl "Brenhinoedd Cymru". golygu

Mae'r canlynol yn rhestr o'r rhai a hawliodd y teitl Brenin neu Dywysog Cymru.[19] Mae rhai ffynonellau yn awgrymu taw Rhodri Mawr oedd sofran cyntaf Cymru, yn ogystal â'r cyntaf i uno'r rhan fwyaf o Gymru.[19][20] Tra bod llawer o arweinwyr gwahanol yng Nghymru wedi hawlio'r teitl "Brenin Cymru" ac wedi rheoli mwyafrif helaeth o dir Cymru, Gruffydd ap Llywelyn oedd yr unig frenin i reoli Cymru oll rhwng 1055 a 1063 yn ôl yr hanesydd John Davies.[21][19]

Depiction Enw Ty, Brenhiniaeth Teitlau Cymreig Teyrnasiaeth Marwolaeth Ffynhonnell
Cyn y teitl Brenin Cymru, defnyddiwyd y teitl Brenin y Brythoniaid
Cynan Dindaethwy

(Cynan ap Rhodri)

Gwynedd (ers 754)
  • "Brenin Cymry oll"
 798–816 Brut y Tywysogion[22]

Annalau Ulster Annales Cambriae

 
 Rhodri Mawr

(Rhodri ap Merfyn)

Gwynedd, o 855 hefyd Powys, o 872 hefyd Seisyllwg
  • "Dechreuodd deyrnasu dros y Cymry" (843 AD)
  • Brenin Cymru[19][23]
 843 Brut y Tywysogion[22]

Annalau Ulster

Cadell ap Rhodri
  • "rheolodd dros Gymru oll" (877 AD)
 877 Brut y Tywysogion[22]
Anarawd ap Rhodri
  • "rheolodd dros Gymru oll" (900 AD)
 900 Brut y Tywysogion[22][24]
 
 Hywel Dda(Hywel ap Cadell) Deheubarth (o 920), o 942 Gwynedd a Phowys
  • "Brenin Cymry oll"
 942–949/50 Brut y Tywysogion[22]

Annalau Ulster Annales Cambriae

Aeddan ap Blegywryd
  • "meddianwyd Cymru oll o fôr i fôr" (1000 AD)
 1000 Brut y Tywysogion[22]
Llywelyn ap Seisyll Gwynedd a Phowys; ac ers 1022 Deheubarth
  • "Cymerodd y llywodraeth dros ei hun...yn ei amser roedd Cymru deiddeg mlynedd heb ryfel"
  • "sofraniaeth Cymru"
 1023 Brut y Tywysogion[22]

Annalau Ulster

Gruffydd ap Llywelyn

1010–1063

Gwynedd a Phowys, ac ers 1057 gweddill Cymru
  • Rex Walensium ("Brenin Cymru")[25]
  • Brenin y Brythoniaid (in 1063; in 1058)
  • "Brenin Cymru oll" 1032-1064[26]
  • "enillodd Cymru oll cyn 1037"[22]
  • Rheolodd Cymru fodern o 1055 tan 1063.[27][28]
 Mae'r Cronicl Ulster Chronicl yn dweud y lladdwyd gan Cynan yn 1064.Laddodd Gruffydd ap Llywelyn dad Cynan, sef Iago yn 1039.[29] John o Worcester[25]

Annalau Ulster

Brut y Tywysogion

  Gruffudd ap Cynan

1055–1137

House of Aberffraw, Gwynedd (ers 1081)
  • "brenin a sofran a thywysog ac amddiffynydd a heddychwry Cymy oll" (yn 1136)[30]
 1137 Bu farw yn 1137, yn 81–82 mlwydd oed. Brut y Tywysogion
  Owain Gwynedd

1100 – Tachwedd 1170

Gwynedd
  • Brenin Cymru
  • Brenin y Cymry
  • Tywysog y Cymry
  • Tywysog dros y genedl brydeinig (yn 1146)
 1146–1170 Bu farw yn 1170, yn 69–70 mlwydd oed. Brut y Tywysogion; [31]
Ar ôl y cyfnod hwn, defnyddiwyd y teitl Tywysog Cymru yn unig
Hanes Cymru
 
Mae'r erthygl hon yn rhan o gyfres
Cyfnodau
Cynhanes
Cyfnod y Rhufeiniaid
Oes y Seintiau
Yr Oesoedd Canol
Yr Oesoedd Canol Cynnar
Oes y Tywysogion
Yr Oesoedd Canol Diweddar
Cyfnod y Tuduriaid
17eg ganrif
18fed ganrif
19eg ganrif
20fed ganrif
Y Rhyfel Byd Cyntaf
Y cyfnod rhwng y rhyfeloedd
Yr Ail Ryfel Byd
21ain ganrif
Teyrnasoedd
Deheubarth
Gwynedd
Morgannwg
Powys
Yn ôl pwnc
Hanes crefyddol
Hanes cyfansoddiadol
Hanes cyfreithiol
Hanes cymdeithasol
Hanes demograffig
Hanes economaidd
Hanes gwleidyddol
Hanes LHDT
Hanes milwrol
Hanes morwrol
Hanes tiriogaethol
Hanesyddiaeth
 
WiciBrosiect Cymru



Gweler hefyd golygu

Cyfeiriadau golygu

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 K. L. Maund (1991). Ireland, Wales, and England in the Eleventh Century. Boydell & Brewer Ltd. tt. 64–67. ISBN 978-0-85115-533-3. Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Maund1991" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
  2. ↑ Kari Maund (2000). The Welsh Kings: The Medieval Rulers of Wales. Tempus. ISBN 0-7524-2321-5.
  3. ↑ "Archaeologia Cambrensis (1846-1899) | BRUT Y TYWYSOGION: GWENTIAN CHRONICLE 1863 | 1863 | Welsh Journals - The National Library of Wales". journals.library.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-25.
  4. ↑ Caradoc, of Llancarvan; Iolo, Morganwg; Owen, Aneurin (1863). Brut y tywysogion: the Gwentian chronicle of Caradoc of Llancarvan. University of California Libraries. London : J.R. Smith [etc.]
  5. ↑ "WALES". fmg.ac. Cyrchwyd 2022-07-25.
  6. ↑ "GO BRITANNIA! Wales: Royals Families of Wales." Accessed February 1, 2013. http://britannia.com/wales/fam1.html.
  7. ↑ Fletcher, Richard (1989). Who's who in Roman Britain and Anglo-Saxon England. Shepheard-Walwyn. tt. 245. ISBN 0-85683-089-5.
  8. ↑ 8.0 8.1 Davies, John (1993). A History of Wales. London: Penguin. tt. 100. ISBN 0-14-014581-8. Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Wales Hist 1" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
  9. ↑ Kessler, P. L. "Kingdoms of Cymru Celts - Wales / Cymru". www.historyfiles.co.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-26.
  10. ↑ Hughes, Jonathan, "Politics and the occult at the Court of Edward IV", Princes and Princely Culture: 1450–1650, Brill, 2005, p.112-13.
  11. ↑ D.R. Woolf, "The power of the past: history, ritual and political authority in Tudor England", in Paul A. Fideler, Political Thought and the Tudor Commonwealth:Deep Structure, Discourse, and Disguise, New York, 1992, pp.21–22.
  12. ↑ "Why Does Wales Have Princes and Not Kings?" The History Press. Accessed February 1, 2013. http://thehistorypressuk.wordpress.com/2012/07/13/why-does-wales-have-princes-and-not-kings/.
  13. ↑ Carpenter, David (2004). The struggle for mastery. ISBN 9780140148244.
  14. ↑ Collections Historical & Archaeological Relating to Montgomeryshire and Its Borders (yn Saesneg). The Club. 1894. tt. 294–296.
  15. ↑ Griffiths, Ralph A.; Schofield, Phillipp R. (2011-12-15). Wales and the Welsh in the Middle Ages (yn Saesneg). University of Wales Press. t. 22. ISBN 978-0-7083-2447-9.
  16. ↑ "The History Press | Llywelyn the Last". www.thehistorypress.co.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-05-27.
  17. ↑ "Michael Sheen reveals what he said to Prince Charles when he handed back OBE". Nation.Cymru (yn Saesneg). 2021-12-07. Cyrchwyd 2022-06-23.
  18. ↑ "OWAIN GLYNDWR (c. 1354 - 1416), "Prince of Wales" | Dictionary of Welsh Biography". biography.wales. Cyrchwyd 2022-05-27.
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 19.3 Turvey, Roger (2014-06-06), "The Governance of Native Wales: The Princes as Rulers", The Welsh Princes (Routledge): 101–124, doi:10.4324/9781315840802-5, ISBN 978-1-315-84080-2, http://dx.doi.org/10.4324/9781315840802-5, adalwyd 2022-07-26 Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw ":3" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
  20. ↑ The Princes of Deheubarth Interpretation Plan Prepared for Cadw (PDF). Red Kite Environment. 2010.
  21. ↑ K. L. Maund (1991). Ireland, Wales, and England in the Eleventh Century. Boydell & Brewer Ltd. tt. 64–67. ISBN 978-0-85115-533-3.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 22.6 22.7 "Archaeologia Cambrensis (1846-1899) | BRUT Y TYWYSOGION: GWENTIAN CHRONICLE 1863 | 1863 | Welsh Journals - The National Library of Wales". journals.library.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-26.
  23. ↑ Nicholas, Thomas (1991). Annals and Antiquities of the Counties and County Families of Wales (yn Saesneg). Genealogical Publishing Com. ISBN 978-0-8063-1314-6.
  24. ↑ Jones, Owen (1875). Cymru: yn hanesyddol, parthedegol, a bywgraphyddol. Llundain. t. 40.
  25. ↑ 25.0 25.1 Maund, K. L. (1991). Ireland, Wales, and England in the Eleventh Century (yn Saesneg). Boydell & Brewer Ltd. t. 27. ISBN 978-0-85115-533-3.
  26. ↑ Jones, Owen (1875). Cymru: yn hanesyddol, parthedegol, a bywgraphyddol. Llundain. t. 598.
  27. ↑ "The National Archives - Exhibitions - Uniting the Kingdoms?".
  28. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Welsh unity".
  29. ↑ Davies, John (2007-01-25). A History of Wales (yn Saesneg). Penguin UK. t. 100. ISBN 978-0-14-192633-9.
  30. ↑ "Brut y Tywysogion". www.maryjones.us. Cyrchwyd 2022-05-24.
  31. ↑ Carpenter, David (2003). The struggle for mastery: Britain 1066–1284. ISBN 9780140148244.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Brenin_Cymru&oldid=11972733"