Tywysog Cymru

Tywysog Cymru yw teitl etifedd diymwad coron y Deyrnas Unedig. Diben gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio'r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru, gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru ym 1267. Ar ôl cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Mae rhai eraill wedi hawlio'r teitl, yn bennaf Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn Dŵr.

Cerflun o Lywelyn Ein Llyw Olaf yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd

Brenhinoedd Cymru

Brenin oedd y teitl a ddefnyddiai rheolwyr Cymreig cyn i'r term "tywysog" gael ei fabwysiadu. Serch hynny nid y tywysogion oedd y cyntaf i geisio uno Cymru dan un penarglwydd.

• Llwyddodd Rhodri Mawr, brenin Gwynedd (844-878), i ychwanegu Powys (855-878) a Seisyllwg (871-878) at ei deyrnas.
• Llwyddodd Hywel Dda, brenin Seisyllwg (900-950), i ddod yn frenin ar Ddyfed (904-950), Brycheiniog (930-950), Gwynedd a Phowys (942-950).
• Roedd Maredudd ab Owain, brenin Deheubarth (986-999) hefyd yn teyrnasu ar Wynedd a Phowys (986-999).
• Gruffudd ap Llywelyn yw'r unig rheolwr Cymreig i ddod yn frenin ar Gymru gyfan. Daeth yn frenin ar Wynedd a Phowys ym 1039, Deheubarth ym 1055, a gweddill Cymru ym 1058 tan ei farw ym 1063.

Tywysogion y Cymry

Cerflun o Lywelyn Fawr yng Nghonwy

Bu tueddiad i ddefnyddio'r gair Tywysog am reolwyr Cymru o tua 1200 ymlaen. Cyn hynny defnyddiwyd y gair brenin hyd yn oed gan groniclwyr Lloegr. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio'r teitl princeps Wallensium (tywysog y Cymry) erbyn diwedd ei oes. Disgrifir ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd fel princeps Norwalliae (tywysog gogledd Cymru) a Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth fel proprietarius princeps Sudwalie, (priod dywysog de Cymru). Mae John Davies (hanesydd) yn ei gyfrol Hanes Cymru yn pwysleisio nad yw newid teitl o frenin i dywysog yn golygu lleihad yn eu statws o angenrheidrwydd. Ystyr y gair Cymraeg 'tywysog' yw "un sy'n tywys, arweinydd, rheolwr" neu'n llythrennol "un sydd ar y blaen, un sy'n arwain."

Defnyddiai Llywelyn Fawr y teitl "Tywysog Gogledd Cymru".

Nod pob un o'r tywysogion hyn oedd i benarglwyddiaethu ar Gymru gyfan. Y rhai yn eu plith a lwyddodd i ddod yn benarglwyddi a de facto tywysogion Cymru oedd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd a lwyddodd i sefydlu Tywysogaeth Cymru.

Rhestr o Dywysogion y Cymry

• Owain Gwynedd, "Tywysog y Cymry", Tywysog Gwynedd 1137-1170
• Rhys ap Gruffudd "Tywysog De Cymru" Tywysog Deheubarth 1155-1197
• Dafydd ab Owain Gwynedd "Tywysog Gogledd Cymru" Tywysog Gwynedd 1170-1195
• Llywelyn Fawr, "Tywysog Gogledd Cymru" Tywysog Gwynedd 1195-1240
• Dafydd ap Llywelyn "Tywysog Cymru" Tywysog Gwynedd 1240-1246
• Llywelyn ap Gruffudd "Tywysog Cymru" Tywysog Gwynedd 1246-1282; Tywysog Cymru 1267-1282

Tywysogion Cymru

Prif Erthygl: Tywysogaeth Cymru

Sefydlwyd Tywysogaeth Cymru ym 1267 gan Lywelyn ap Gruffudd gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a'r Pab. Ar ôl cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr.

Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan ddeilydd y teitl unrhyw rôl gyfansoddiadol yng Nghymru

Rhestr o Dywysogion Cymru

Siôr, y Rhaglyw Dywysog, 16fed Tywysog Cymru

1. Llywelyn ap Gruffudd 1267-1282
2. Edward o Gaernarfon 1301-1307
3. Edward, y Tywysog Du 1343-1376
4. Rhisiart o Bordeaux 1376-1377
5. Harri Mynwy 1399-1413
6. Edward o Westminster 1454-1471
7. Edward mab Edward IV 1471-1483
8. Edward o Middleham 1483-1484
9. Arthur Tudur 1489-1502
10. Harri Tudur 1504-1509
11. Harri Stuart 1610-1612
12. Siarl Stuart 1616-1625
13. Siôr mab Siôr I 1714-1727
14. Frederick 1729-1751
15. Siôr mab Frederick 1751-1760
16. Siôr y Rhaglyw Dywysog 1762-1820
17. Albert Edward 1841-1901
18. Siôr mab Edward VII 1901-1910
19. Edward mab Siôr V 1910-1936
20. Siarl Windsor (ers 1958)

Hawlwyr i'r teitl o Dywysog Cymru

Cerflun o Owain Glyn Dŵr yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd

• Dafydd ap Gruffudd 1282-1283

Hawliodd Dafydd ap Gruffudd y teitl ar ôl marwolaeth ei frawd Llywelyn ap Gruffudd, ond ni oroesodd y rhyfel yn erbyn Edward I, brenin Lloegr.

• Owain Lawgoch 1363-1378

Hawliodd Owain Lawgoch y teitl fel etifedd olaf llinach tywysogion Aberffraw, ond cafodd ei lofruddio cyn iddo wirioneddu ei gynlluniau.

• Owain Glyn Dŵr 1400-1412

Arweinydd gwrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr, coronwyd Owain yn Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr ym 1400 a chafodd ei gydnabod gan frenin Ffrainc. Ffurfiodd Owain gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers (Sir Caergrawnt), a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar ôl 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar ôl hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o bileri pwysicaf y genedl.