Brocoli
Planhigyn bwytadwy yn nheulu'r fresychen ydy brocoli. Mae ei flodyn gwyrdd golau wedi cael ei fwyta fel llysieuyn ers o leiaf cyfnod y Rhufeiniaid a mabwysiadwyd eu henw hwy arno yn Gymraeg a nifer o ieithoedd eraill, sef broccolo (Lladin), sy'n golygu "brig blodeuol y fresychen" a'r ffurf bachigol brocco, sef "hoelen fechan" neu "flaguryn".[3] Fel arfer caiff ei ferwi neu ei stemio, er mwyn ei feddalu ac er mwyn medru ei dreulio'n well.[4]
| Broccoli | |
|---|---|
 Brocoli | |
| Rhywogaeth | Brassica oleracea |
| Grŵp | Italica Group |
| Tarddiad | Yr Eidal (2,000 o flynyddoedd yn ôl)[1][2] |
Dosbarthwyd brocoli i'r grŵp cylfatar 'Italica' o fewn y rhywogaeth Brassica oleracea. O ran ffurf ac edrychiad, mae'n edrych yr un siâp a choeden fechan: gyda'i ganghennau'n ymrannu ar yn ail a bonyn sylweddol; gellir bwyta'r bonyn hefyd. Caiff y blodau gwyrdd golau eu hamgylchu gan ddail, ac mae hyn yn debyg iawn i'r flodfresychen, sy'n grŵp cyltifar gwahanol o fewn yr un rhywogaeth.
Bridiwyd cnydau rêp dros sawl canrif yng ngwledydd gogleddol y Môr Canoldir, gan ddechrau oddeutu 6g CC, a dyma darddiad brocoli.[5] Ers hynny caiff ei ystyried yn fwyd maethlon a phwysig mewn sawl gwlad, yn enwedig gan yr Eidalwyr.[6]
Mewnforiwyd brocoli i Gymru am y tro cyntaf, hyd y gwyddom, o Antwerp, a hynny yng nghanol y 18g gan Peter Scheemakers.[7] Yn yr Unol Daleithiau, mewnforiwyd ef gan fewnfudwyr Eidalaidd, ond ni ddaeth yn boblogaidd tan y 1920au hwyr.[8]
Maeth
golygu| Gwerth fel maeth 100 g (3.5 oz) | |
|---|---|
| Egni | 141 kJ (34 kcal) |
6.64 g | |
| Siwgwr | 1.7 g |
| Ffibr | 2.6 g |
0.37 g | |
2.82 g | |
| Fitamins | |
| Fitamin A | (4%) 31 μg(3%) 361 μg1403 μg |
| Thiamine (B1) | (6%) 0.071 mg |
| Riboflavin (B2) | (10%) 0.117 mg |
| Niacin (B3) | (4%) 0.639 mg |
(11%) 0.573 mg | |
| Fitamin B6 | (13%) 0.175 mg |
| Folate (B9) | (16%) 63 μg |
| Fitamin C | (107%) 89.2 mg |
| Fitamin E | (5%) 0.78 mg |
| Fitamin K | (97%) 101.6 μg |
| Metalau | |
| Calsiwm | (5%) 47 mg |
| Haearn | (6%) 0.73 mg |
| Magnesiwm | (6%) 21 mg |
| Manganîs | (10%) 0.21 mg |
| Ffosfforws | (9%) 66 mg |
| Potasiwm | (7%) 316 mg |
| Sodiwm | (2%) 33 mg |
| Sinc | (4%) 0.41 mg |
| Ansoddau eraill | |
| Dŵr | 89.3 g |
| |
| Canrannau a amcangyfrifwyd ar gyfer oedolion. Source: USDA Cronfa ddata o faethynau | |
Cynhyrchu Byd-eang
golygu| Y deg prif gynhyrchydd yn 2012 | ||||
|---|---|---|---|---|
| Gwlad | Cynhyrchiad (tunelli) | Canran (%) | Nodyn | |
 Gweriniaeth Pobl Tsieina |
9,500,000 | 44.67 | F | |
 India |
7,000,000 | 32.92 | F | |
 Yr Eidal |
414,142 | 1.95 | ||
 Mecsico |
397,408 | 1.87 | ||
 Ffrainc |
344,414 | 1.62 | ||
 Gwlad Pwyl |
306,776 | 1.44 | ||
 Unol Daleithiau |
303,450 | 1.43 | ||
 Pacistan |
224,000 | 1.05 | F | |
 Yr Almaen |
176,692 | 0.83 | ||
 Yr Aifft |
171,088 | 0.80 | ||
| Byd | 21,266,789 | 100 | A | |
| * = Data answyddogol | [ ] = Data swyddogol | A = Swyddogol neu answyddogol neu amcangyfrifiad F = Amcangyfrif FAO | Im = Data FAO | M = Data ddim ar gael Ffynhonnell: UN Food & Agriculture Organisation (FAO)[9] | ||||
Amaethu
golyguMae'r planhigyn brocoli'n tyfu ar ei orau mewn tywydd claear (ddim yn rhy gynnes nac yn rhy oer): yn enwedig pan gaiff dymheredd dyddiol o rhwng 18 °C a 23 °C.[10] Pan dyf y blodau yng nghanol y planhigyn, mae'r clwstwr yn wyrdd. Yr adeg hon, fel arfer, torrir y rhan uchaf oddeutu dwy gentimetr o'r top, a hynny cyn i'r blodyn droi'n felyn.[11]
Ond ceir math o frocoli (brocoli eginol) a all wrthsefyll tywydd poeth a'r pryfaid a ddaw yn sgil hynny.[12]
Plâu
golyguY plâ pennaf yw lindys y Glöyn byw a elwir yn Wyn bach (Pieris rapae), sy'n gyffredin iawn.
Galeri
golygu |
 |
 | |
| Y blodau | Brocoli Sicili Piws | Deilen | |
 |
.jpg) |
 |
 |
| Blodau brocoli | Brocoli Romanesco | Yn ei flodau | Brocoli wedi'i stemio |
Cyfeiriadau
golygu- ↑ Buck, P. A (1956). "Origin and taxonomy of broccoli". Economic Botany 10 (3): 250–253. doi:10.1007/bf02899000. http://www.springerlink.com/content/ert85x3082740212/fulltext.pdf. Adalwyd 24 Ebrill 2012.[dolen farw]
- ↑ Stephens, James. "Broccoli—Brassica oleracea L. (Italica group)". University of Florida. t. 1. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2018-12-25. Cyrchwyd 14 Mai 2009.
- ↑ "broccoli". Merriam-Webster's Collegiate Dictionary (arg. 11th). t. 156. ISBN 978-0-87779-809-5. Cyrchwyd 9 Ebrill 2014.
- ↑ "Broccoli Leaves Are Edible". Garden Betty. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-08-10. Cyrchwyd 8 Mai 2013.
- ↑ Maggioni, Lorenzo; Bothmer, Roland; Poulsen, Gert; Branca, Ferdinando (2010). "Origin and Domestication of Cole Crops (Brassica oleracea L.): Linguistic and Literary Considerations". Economic Botany 64 (2): 109–123. doi:10.1007/s12231-010-9115-2. https://archive.org/details/sim_economic-botany_2010-06_64_2/page/109.
- ↑ Nonnecke, Ib (November 1989). Vegetable Production. Springer-Verlag Efrog Newydd, LLC. t. 394. ISBN 978-0-442-26721-6.
- ↑ Smith,J.T. Nollekins and His Times, 1829 cyfrol 2:101: "Scheemakers, on his way to England, visited his birth-place, bringing with him several roots of brocoli, a dish till then little known in perfection at our tables."
- ↑ Denker, Joel (2003). The world on a plate. U of Nebraska Press. t. 8. ISBN 978-0-8032-6014-6. Cyrchwyd 24 Ebrill 2012.
- ↑ "Major Food And Agricultural Commodities And Producers – Countries By Commodity". Fao.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-06-19. Cyrchwyd 3 Chwefror 2015.
- ↑ Smith, Powell (Mehef. 1999). "HGIC 1301 Broccoli". Clemson University. Cyrchwyd 25 Awst 2009. Check date values in:
|date=(help) - ↑ Liptay, Albert (1988). Broccoli. World Book, Inc.
- ↑ Takeguma, Massahiro (26 Mai 2013). "Cultivo da Couve Brócolis (Growing Sprouting Broccoli)". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-06-16. Cyrchwyd 2015-04-18.
