Daciaid

pobl a theyrnas Indo-Ewropeaidd yn ardal Rwmania a Moldofa gyfoes, pwerthyn i'r Thraciaid. Concrwyd gan y Rhufeiniaid.

Roedd y Daciaid (Lladin: Daci, Rwmaneg: Daci, Groeg: Daci; Δάκοι,[2] yna Dákai Δάκαι) yn bobl Indo-Ewropeaidd a oedd yn byw yn Dacia (yn fras, Rwmania a Moldofa gyfoes) a rhannau o Moesia. Mae'r sôn gyntaf am bobl Dacia yn dyddio o oes y Rhufeiniaid. Trodd y Daciaid yn gangen o'r Getae, felly roeddent hefyd yn bobl Thraciaid oedd yn byw yn nhalaith Thracia yn Ymerodraeth Rhufeinig. Yngenir yr enw gyadg 'e' feddal yn y Saesneg (Dasia) ond byddai'r 'c' galed yn gywirach yn y Gymraeg ac yn agosach at yr ynganiad Ladin a Groeg.

Cynefin y Daciaid
Cerflun i'r Daciaid, Bwa Cystenin, Rhufain, yn cofnodi goresgyn y Daciaid

Roedd y Daciaid yn byw yn bennaf yn Transylfania a gorllewin Wallachia. Yn Nwyrain Wallachia a'r Dobruja, roedd y Geten cysylltiedig yn byw. Ym Moldofa roedd y Carpatiaid cysylltiedig hefyd (mae mynyddoedd y Carpatiau wedi eu henwi ar eu hôl), a ddihangodd rhag cael eu goresgyn gan y Rhufeiniaid. Mae'r Rwmaniaid cyfoes yn ystyried eu hunain fel olyddion y Daciaid.

Poblogaeth

golygu

Dywedir bod y Daciaid wedi rhifo tua 2,000,000 o bobl. Ar y pryd, roedd yn arferol i 1/10 o gyfanswm y boblogaeth fod yn y fyddin; gellir dweud felly bod yn rhaid bod byddin Dacia wedi bod yn 200,000 o ddynion. Gyda'r niferoedd hyn, byddai Dacia wedi cael y boblogaeth fwyaf yn Ewrop ar y pryd, ar ôl yr Ymerodraeth Rufeinig. Roeddynt yn siarad Dacieg, ond, er gwaethaf eu hunaniaeth ddiwylliannol Thraciaidd, fe dderbnion nhw ddylanwadau diwylliannol gan gymdogion eraill,megis y Celtiaid a'r Scythiaid yn y 4CC.[1]

Crefydd

golygu

Roedd gan grefydd y Daciaid ddylanwad penodol ar yr Groeg Glasurol. Felly, roedd ganddo bantheon cyfan o dduwiau a oedd yn uniaethu â rhyw elfen o'r amgylchedd naturiol. Zamolxys oedd duw goruchaf yr holl ddaear; ar ben hynny, oedd dewiniaeth y byw a'r meirw, yr isfyd a bywyd ar ôl marwolaeth. Gebeleizis oedd dduw tân, rhyfel a glaw, a chredir ei fod yn cyfateb i'r duw Llychlynnaidd Thor. Roedd Derzis yn dduw iechyd. Bendis oedd duwies y maes, yn gysylltiedig â hud, cariad a mamolaeth. A'r dduwies Kotys oedd mam frenhines mytholeg Dacian.

Cyfnod Macedoneg

golygu

Yn ystod alldaith Philip II, brenin Macedon i Thrace, meddiannodd y rhanbarthau rhwng yr Donaw a'r Balcanau. Cawsant eu dadleoli yn ddiweddar gan Celtiaid, y mae'n rhaid eu bod yn bobl Geltaidd, ac roeddent wedi gyrru'r Getae allan yr ochr arall i'r afon. Daeth Alecsander Fawr, yn 335 CC, o hyd i'r Getae yr ochr arall i'r Ister (Donaw), gyda thua deng mil o ryfelwyr a phedair mil o farchogion. Croesodd Alexander yr afon gyda'r nos ac, er mawr syndod iddo, trechodd y Getae a goresgyn y brifddinas.

Celtiaid

golygu

Yn ystod goresgyniad y Gâliaid (Celtiaid), ymladdodd y Getae yno, ond cawsant eu trechu a gwerthwyd miloedd o Getae fel caethweision yn Athen (ar yr adeg hon mae llawer o gaethweision wedi'u dogfennu ag enwau Getae, Dacus neu Davus). Yna mae'n ymddangos bod y Getae yn diflannu a'r Daciaid yn dod i'r amlwg.

Teyrnasiad Burebista

golygu
 
Penddelw gyfoes i'r Frenin y Daciaid, Burebista (lleolir yn Călărași)

Nid yw'n glir pam aethant o gael eu galw'n Getae i Dacian. Dywed Strabo eu bod yn ddwy bobloedd wahanol a bod y Getae yn byw ar lan yr Euxi a'r Daciaid yn y rhan orllewinol, yn ffynonellau'r Ister (Afon Donaw). I'r. Ac ae, galwodd y Rhufeiniaid y rhanbarth Dacia ac mae popeth yn awgrymu eu bod yn bobl sengl yr oedd llwyth Dacian wedi cyflawni hegemoni ynddynt ac roedd y Getae wedi ei golli.

Gelwir tywysog brodorol Burebista, fodd bynnag, sy'n gyfoeswr i Iwl Cesar, yn frenin y Getae. Bwriadai Iwl Cesar ymosod ar y deyrnas ond bu farw yn 44CC cyn iddo allu weithredu hynny.[2] Croesodd y brenin hwn yr Ister, ymosod ar yr ychen a'r teirw a'u difodi, a dychrynodd y Getae y Rhufeiniaid. Yn 10 CC, anfonodd Augustus Lentulus yn eu herbyn, a arweiniwyd wedyn gan Cotis. Mae'n ymddangos bod y Rhufeiniaid wedi symud ymlaen trwy Ddyffryn Maros, ond nid oedd yr alldaith yn atseinio.

Getae, Daciaid a'r Rhufeiniaid

golygu
 
Rhan o Golofn Trajan, Rhufain, yn cofnodi concwest y Daciaid

Yn ystod y cyfnod hwn, roedd y Daciaid yn aml yn gwrthdaro â'r Rhufeiniaid heb ganlyniadau pendant ar y naill ochr na'r llall, nes i'r Daciaid, gyda'r Brenin Decebal, drechu'r ymerawdwr Domitian a'i orfodi i drafod heddwch ar amodau anffafriol. gan gynnwys talu teyrnged flynyddol i Dacia (gweler Decebalus).

Paratôdd y Rhufeiniaid y dial, a gyflawnodd Trajan: 101 isqué Rhufain, pasio trwy Pannonia, croesi'r Theiss a chroesi'r afon Maros i Transylfania. Roedd y frwydr fawr gyntaf yn erbyn y Daciaid ger Thorda, mewn lle o'r enw Maes Trajan o hyd. Ail-drafododd Decebalus delerau heddwch yn 104, ond daeth yn un o lednentydd Rhufain, a sefydlwyd garsiwn Rhufeinig yn y brifddinas, Sarmizegetusa, dan arweiniad Longinus. Cipiodd Trajan y teitl "Dacian".

Decebalus

golygu

Manteisiodd Decebalus ar yr heddwch i ailarfogi. Ymosododd ar yr Iazyges, a oedd yn gynghreiriaid i'r Rhufeiniaid; derbyniodd ddiffeithwyr Rhufeinig ac arestio Longinus yn y pen draw a gadael iddo wybod na fyddai’n ei ryddhau nes i’r Rhufeiniaid adael y wlad ac iawndal am gostau milwrol. Cafodd Longinus ei wenwyno a chyhoeddodd y senedd Rufeinig ryfel ar Decebalus.

Yn ystod yr Ail Ryfel Dacian hwn (105AD), croesodd Trajan y Donaw ger y Porth Haearn, lle adeiladodd y bont arnofio enwog (a ddechreuwyd yn 103AD), ac arweiniodd ran o'r fyddin i Alud, wrth arwain y gweddill ger dyffryn Orsova a gorymdeithiodd yn erbyn prifddinas Decebalus, Sarmizegetusa, na allai'r Daciaid ei amddiffyn a'i roi ar dân cyn ffoi i'r mynyddoedd. Cyflawnodd Decebalus ac uchelwyr eraill hunanladdiad er mwyn osgoi cwympo i ddwylo'r Rhufeiniaid (yn ôl fersiynau eraill, cafodd ei gipio, ac mae eraill yn honni iddo ddianc ac iddo gael ei gipio a'i ladd yn y pen draw). Aeth Trajan i'r brifddinas yn 106.

Goresgyniad Rhufeinig

golygu
 
Dacia Rufeinig

Dacia Rhufeinig

golygu

Daeth Dacia yn dalaith Rufeinig yn 107AD (Dacia Trajana neu yn syml Dacia), gyda ffiniau pendant: i'r gorllewin, afon Tysia (Thissa), a wahanodd y wlad oddi wrth wlad metanastes Yaziga; i'r gogledd, y Carpathiaid; i'r dwyrain, yr Hierasus i'r cymer gyda'r Ister, ac i'r de fe'i gwahanwyd oddi wrth y Meseia gan y Donaw.

Sicrhaodd y bont a adeiladwyd yn y Porth Haearn gyfathrebu â'r tiroedd deheuol, ond fe'i dinistriwyd trwy orchymyn Aurelian ym 271 i atal ymosodiadau barbaraidd i mewn i Thracia. Roedd yna hefyd ffyrdd, tair yn bennaf, yn gysylltiedig â Ffordd y Trajan, a oedd yn pasio trwy dde'r Danube. Yn 108 sefydlwyd prifddinas newydd y dalaith Rufeinig, Ulpia Traiana Augusta Dacia Sarmizegetusa, ger prifddinas hynafol y Daciaid.

Talaith Rufeinig

golygu

Cafodd talaith Dacia ei phoblogi gan Rufeiniaid o sawl cefndir (yn ôl y chwedl, lladdodd Trajan holl ddynion y wlad, ond mae'n hysbys bod Daciaid yn dal i fyw yn ystod meddiannaeth y Rhufeiniaid). Roedd y dalaith newydd yn gonswliaeth a weinyddwyd gan gymynroddion. Gadawyd dwy lleng yn y wlad.

Yn 129AD rhannodd y Rhufeiniaid yn ddwy ran: Dacia Isaf a Dacia Uchaf. Rhannodd Marcus Aurelius (161-180) yn dair talaith: Dacia Porolissensis (ar gyfer dinas Porolissum), Dacia Apulensis (ar gyfer dinas Apulum) a Dacia Malvensis (ar gyfer dinas anhysbys Malva), gyda phrifddinas a chomin cynulliad, ond pob un â chyhoeddwr, yn ddarostyngedig i lywodraethwr rheng consylaidd (proconsul).

Rhwng 180 a 190AD cafodd y llywodraethwr Sabinianus ryddid deuddeng mil o gaethweision Dacian o bob rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig a'u hadfer i diroedd yn y wlad lle'r oedd eu neiniau a'u teidiau neu neiniau a theidiau wedi gadael gan mlynedd ynghynt.

Arhosodd Dacia o dan Rufain hyd at deyrnasiad Aurelian (270-275), a orchmynnodd yn 271OC ei dynnu'n ôl yr ochr arall i'r Donaw, a gadael Dacia. Fe symudodd ymsefydlwyr Rhufeinig i'r de o'r afon, rhwng y Meseia uchaf ac isaf, mewn ardal o'r enw Dacia Aureliana, a rannwyd yn ddwy dalaith yn ddiweddarach: Dacia Ripensis (ar lannau'r Donaw, gyda'i phrifddinas yn Retiaria) a Dacia Môr y Canoldir (gyda'i brifddinas yn Sardinia), a ffurfiodd esgobaeth Dacia, gyda thair talaith arall.

Parhaodd y cysylltiadau masnach rhwng dwy lan yr afon ac roedd y Lladin yn bodoli yn y gogledd. Er bod lledaeniad Cristnogaeth yn meithrin cysylltiadau a pharhad diwylliannol, diflannodd gwareiddiad Rhufeinig, yn benodol, bywyd trefol, gyda dyfodiad y Gothiaid. Roedd Ulpia Traiana Sarmizegetusa, a arferai fod yn ddinas Rufeinig gyda'r elfennau arferol (theatr, baddonau, fforwm), yn anghyfannedd yn 279AD.

Ar ôl y goncwest

golygu

Yn 106AD gorchfygwyd Dacia gan yr Ymerodraeth Rufeinig. Ar ôl hyn, cymerwyd 150,000 o Daciaid gan Trajan. Cymysgodd y Daciaid sydd wedi goroesi gyda'r ymsefydlwyr ar ôl y goncwest a mabwysiadu'r iaith Ladin. Am ganrifoedd, byddai enw "Walachen" (sy'n dod o'r un bôn â "Wales" neu "Welsh" - "estroniaid Rhufeinid") yn cyfeirio at eu disgynyddion fel arfer, a roddwyd iddynt gan y Slafiaid. Dim ond ers y 19gay cafodd Dacia yr enw cyfredol "Rwmania". Dinistriwyd ei phrifddinas, Sarmizegetusa, gan y Rhufeiniaid ond cymerodd y ddinas newydd a sefydlwyd ganddynt i reoli'r dalaith ran o'i henw (Ulpia Traiana Augusta Dacica Sarmizegetusa).

Rwmaniaid

golygu

Mae'r cwestiwn a yw'r Rwmaniaid presennol yn wir yn disgyn o'r Daciaid hynafol wedi arwain at anghydfod ffyrnig rhwng haneswyr Rwmania a Hwngari. Mae'r cyntaf yn cymryd hyn yn ddi-gwestiwn; yr ail ornest y farn hon. Nid oes barn gymunedol ar y mater hwn, ond yn gyffredinol gwelir bod y dadleuon dros safbwynt Rwmania yn fwyaf argyhoeddiadol gan haneswyr tramor. Dywedir bod llawer o draddodiadau Rwmania hynafol ynghyd â geirfa, dillad ac arferion bwyta yn dod o'r Daciaid.

Cyfeiriadau

golygu

Dolenni allanol

golygu