Gramadeg y Llydaweg

Iaith Geltaidd yn nheulu'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd yw'r Llydaweg. Mae'n tarddu o'r Frythoneg fel ei chwaer-ieithoedd, Cernyweg a'r Gymraeg, ac mae ei gramadeg yn debyg i ramadeg yr ieithoedd hyn. Fel y rhan fwyaf o iethoedd Indo-Ewropeaidd, mae ganddi genedl enw, rhif gramadegol, banodau a ffurfdroadau. Yn debyg i'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae ganddi enwau gwrywaidd a benywiadd, ffurfiau amhersonol y ferf, treigladau, system o rifau ugeiniol ac arddodiaid sydd yn cael eu rhedeg; ac fel yr ieithoedd Brythonaidd, mae ganddi rif torfol–unigolynnol. Yn wahanol i'r ieithoedd Celtaidd eraill, defnyddia'r Llydaweg fanodau amhenodol ac mae'r Ffrangeg wedi dyladwadu ar yr iaith.

Enwau

Cenedl

Fel yn y Gymraeg a llawer o ieithoedd Ewropeaidd eraill, mae gan Lydaweg genedl enw: gwrywaidd (gourel) a benywaidd (gwregel). Mae'r genedl ddi-ryw (nepreizh), a oedd yn bodoli yn y Frythoneg, yn goroesi mewn ychydig o eiriau, megis tra "peth", sydd yn cael ei dreiglo ac yn sbarduno treiglo yn union fel enw benywaidd ond ym mhob ffordd arall yn ymddwyn fel enw gwrywaidd.

Nid oes modd darogan cenedl enw yn Llydaweg a gall y genedl newid fesul tafodiaith. Serch hynny, mae grwpiau semantig o eiriau yn tueddu i berthyn i genedl benodol. Er enghraifft, benywaidd yw enwau gwledydd a dinasoedd, fel yn y Gymraeg, tra bo rhaniadau amser yn wrywaidd. Mae rhai ôl-ddodiad yn perthyn i genedl benodol hefyd:

• Ôl-ddodiaid gwrywaidd: -ach , -adur , -aj , -er , -lec'h , -our , -ti , -va
• Ôl-ddodiaid benywaidd: -eg , -ell , -enn (gweler "unigolynnol" isod), -enti , -er , -ez , -ezh , -ezon , -i .

Rhif

Gall enwau fodoli mewn hyd at bedwar rif: torfol / unigolynnol (gweler isod) neu unigol / lluosog. Llunnir y rhan fwyaf o luosogion drwy ôl-ddodi -ed ar enwau byw ac -(i)où ar enwau anfyw, er enghraifft, Breton ‘Llydäwr’ i Bretoned ‘Llydaw-wyr’, levr ‘llyfr’ i levroù ‘llyfrau’, ond mae rhai enwau sy'n cyfeirio at bobl yn cymryd -où, megis test ‘tyst’ i testoù ‘tystion’. Ceir ôl-ddodiaid lluosog eraill, e.e. Saoz ‘Sais’ i Saozaon ‘Saeson’, ti ‘tŷ’ i tiez ‘tai’. Mae ychydig o luosogion wedi eu creu drwy affeithiad fel yn y Gymraeg, fel kastell ‘castell’ i kestell ‘cestyll’, maen ‘carreg’ i mein ‘cerrig’, drwy affeithio ac ôl-ddodi'r llafariaid, fel bran ‘brân’ i brini ‘brain’, gad ‘ysgyfarnog’ i gedon ‘ysgyfarnogod’ a cheir ffurfiau afreolaidd hefyd, fel den ‘dyn’ i tud ‘pobl’, ki ‘ci’ i naill ai kon neu chas ‘cŵn’.

Yn ogystal â'r lluosogion arferol, dengys rhai rhannau'r corff olion y rhif deuol sy'n rhagddodi daou- ‘deu-’ neu di(v)- ‘dwy-’ i enw. Er enghraifft, ceir lagad ‘llygad’ sydd â ffurf luosog, sef lagadoù ‘llygaid’ ond hefyd ffurf ddeuol, sef daoulagad ‘y ddau lygad, pâr o lygaid’. Gall fod ffurf luosog ychwanegol ar ffurf ddeuol wedyn, e.e. daoulagadoù ‘parau o lygaid’.

Unigolyn

Nodwedd unigryw ac anghyffredin yn yr ieithoedd Brythonig yw'r ffurf unigolynnol a ffurfir yn Llydaweg gan yr ôl-ddodiad -enn ‘-yn, -en’. Fel yn y Gymraeg, tra bo'r enw torfol gwez ‘coed, prennau, gwŷdd’, h.y. yn dynodi grŵp neu gasgliad, mae'r ffurf unigolynnol gwezenn yn golygu ‘coeden, pren, gwydden’. Yn wahanol i'r Gymraeg, gellir hyd yn oed creu lluosog rhifadwy o'r unigolyn (gwezenn), sef gwezennoù, i olygu ‘nifer o goed, prennau’.

Bachigyn

Mae'r Llydaweg yn ffurfio bachigion drwy gymorth yr ôl-ddodiad -ig ac ffurfir eu lluosogion drwy ddyddyblu'r ôl-ddodiad -où, e.e. prad ‘dôl’ > pradig ‘dôl fach’ > pradouigoù ‘dolydd bach’ (gwrthgyferbynier y lluosog anfachigol pradoù ‘dolydd’).

Banodau

Yn Llydaweg, ceir banodau pendodol ac amhenodol. Mae hyn yn wahanol i'r ieithoedd Celtaidd eraill sydd heb fanodau amhenodol. An yw ffurf y fannod benodol o flaen cytseiniaid deintiol, llafariaid ac h dawel, er enghraifft an tan "y tân", al yw hi o flaen l, er enghraifft al logodenn "y llygoden" ac ar yw hi ym mhob achos arall, er enghraifft ar gador "y gadair". Mae'r fannod amhenodol, sydd yn deillio o'r rhifolyn un "un", yn dilyn yr un patrwm a'r fannod benodol o ran cytseiniaid olaf, er enghraifft, un tan "tân", ul logodenn "llygoden", ur gador "cadair".

Gellir cywasgu'r fannod benodol ar ôl rhai arddodiaid, er enghraifft, e "yn" + an i en "yn y".

Ansoddeiriau

Gellir cymharu ansoddeiriau yn y radd gymharol ag -oc'h ‘-ach’ a'r radd eithaf ag -añ ‘-af’. Fel yn y Gymraeg, mae'r ôl-ddodiaid hyn yn peri treiglad caled i gytsain flaenorol ansoddair. Enghreifftiau o ansoddeiriau afreolaidd yw mat ‘da’ a drouk ‘drwg’ yn y tabl isod.

cysefin	cymharol	eithaf
bras ‘mawr’	brasoc'h ‘mwy’	brasañ ‘mwyaf’
gleb ‘gwlyb’	glepoc'h ‘gwlypach’	glepañ ‘gwlypaf’
ruz ‘coch’	rusoc'h ‘cochach’	rusañ ‘cochaf’
mat ‘da’	gwell(oc'h) ‘gwell’	gwellañ ‘gorau’
drouk ‘drwg’	droukoc'h, gwashoc'h ‘gwaeth’	droukañ, gwashañ ‘gwaethaf’

Yn ogystal â'r ffurfiau uchod, mae gan rai ansoddeiriau ffurfiau yn y radd gyfartal, er enghraifft, kement ‘cymaint’, koulz ‘cystal’, ken gwazh ‘cynddrwg’. Crëir ffurfiau cyfartal mwy rheolaidd â ken ‘cyn … -ed, mor … â’, e.e. ken gleb ‘cyn wlyped’, ken drouk ‘cynddrwg’. Mae gan y Llydaweg radd ebychiadol ag -at hefyd, e.e., brasat ‘dyna fawr!’, glepat ‘mor gwlyb!’, gwellat ‘dyna dda!’, ond mae hon yn anarferedig ac eithrio mewn rhai ymadroddion er hynny.

Mae gan ansoddeiriau ffurfiau bachigol ag -ik ‘-ig’ hefyd, e.e., bihanik ‘bychan bach’ o bihan ‘bach’ a brazik o bras ‘mawr’.

Adferfau

Nid yw adferfau yn ffurfdroi yn Llydaweg. Gellir llunio adferfau o ansoddeiriau drwy ddefnyddio ez' , er enghraifft, ez' leal "yn deyrngar" o leal "teryngar".

Arddodiaid

Yn union fel mewn ieithoedd Celtaidd eraill, arddodiaid syml a chyfansawdd sydd gan y Llydaweg, a gall eu ffurfdroadau ddangos y person, y rhif a'r genedl. Yn hanesyddol, mae arddodiaid rhediadol sy'n deillio o gywasgiad o arddodiad a rhagenw personol.

Yn gyffredinol, gellir rhannu ffurfdroadau arddodiaid syml yn ddau grŵp yn ôl eu hôl-ddodiaid. Gall bôn y trydydd person fod ychydig yn wahanol i fôn y personau eraill megis yn Gymraeg. Dengys yr arddodiaid hyn genedl yn y trydydd person unigol. Yn wahanol i arddodiaid tebyg yn Gymraeg, nid yw'r ffurfdroadau hyn yn cael eu defnyddio â rhagenw dilynol ac mae gan arddodiaid Llydaweg ffurfiau amhersonol hefyd.

	ag i	ag o
cysefin	gant ‘gyda, efo’	war ‘ar’
1 un.	ganin ‘gyda fi’	warnon ‘arnaf’
2 un.	ganit ‘gyda ti’	warnout ‘arnat’
3 un. gwryaidd	gantañ ‘gydag ef’	warnañ ‘arno’
3 un. benywaidd	ganti ‘gyda hi’	warni ‘arni’
1 ll.	ganimp ‘gyda ni’	warnomp ‘arnom’
2 ll.	ganeoc'h ‘gyda chi’	warnoc'h ‘arnoch’
3 ll.	ganto, gante ‘gyda nhw’	warno ‘arnynt’
amhersonol	ganeor ‘gydag un/rhywun’	warnor ‘am un/rywun’

Nid yw rhai arddodiaid syml yn rhedeg, megis eus a deus ‘o’, kent ‘cyn’ a goude ‘ar ôl / wedi’.

Mae arddodiaid cyfansawdd yn rhedeg drwy ryngosod rhagenwau meddiannol rhwng yr elfen arddodiadol a'r elfen enwol. Mae hyn yn union fel arddodiaid cyfansawdd Cymraeg ac fel yn y Gymraeg, gall rhagenw meddiannol sbarduno treiglad.

cysefin	diwar-benn ‘ynghylch, ynglŷn â’	e-kichen ‘yn yml’
1 un.	diwar ma fenn ‘yn fy nghylch’	em c'hichen ‘yn fy ymyl’
2 un.	diwar da benn ‘yn dy gylch’	ez kichen ‘yn dy ymyl’
3 un. gwryaidd	diwar e benn ‘yn ei gylch’	en e gichen ‘yn ei ymyl’
3 un. benywaidd	diwar he fenn ‘yn ei chylch’	en he c'hichen ‘yn ei hymyl’
1 ll.	diwar hor penn ‘yn ein cylch’	en hor c'hichen ‘yn ein hymyl’
2 ll.	diwar ho penn ‘yn eich cylch’	evidoc'h ‘yn eich ymyl’
3 ll.	diwar o fenn ‘yn eu cylch’	en o c'hichen ‘yn eu hymyl’
amhersonol	diwar ar penn ‘ynghylch un/rhywun’	er c'hichen ‘yn ymyl un/rhywun’

Cysyllteiriau

Fel yn Gymraeg, mae gan rai cysyllteiriau ffurfiau gwahanol a ddefnyddir o flaen cytsain a llafariaid, megis ha "a" a hag "ac" a na "na" a nag "nag". Fel rheol, dilynir cysylltiad gan y geiryn e o flaen berf, er enghraifft, hag e kouezhas "ac fe syrthiodd", peogwir e varvas "oherwydd iddo syrthio", er nad yw hyn yn wir am ma "y, os", mar "os", pa "os, pan, oherwydd".

Rhagenwau

Personol

Gall rhagenwau personol fod yn annibynnol neu'n ddibynnol (naill ai blaen neu ôl). Mae gan ragenwau annibynnol yr un dosbarthiad ag ymadrodd enw llawn a gallant fod yn oddrychau, yn wrthrychau neu'n wrthrychau arddodiadol. Mae rhagenwau ôl yn tueddu i ddilyn berfau terfynol, enwau neu arddodiaid rhediadol. Mae rhagenwau blaen yn gweithredu fel rhagenwau gwrthrychol o flaen ymadroddion berfol ac fel banodolion meddiannol o flaen ymadroddion enwol.

	annibynnol	dibynnol ôl	dibynnol blaen	periffrastig
Person cyntaf unigol	me	me	ma, am (’m)	ac'hanon
2 un.	te	te	az’ (’z’), da	ac'hanout
3 un. gwryaidd	eñ	eñ	e	anezhañ
3 un. benywaidd	hi	hi	he	anezhi
Person cyntaf lluosog	ni	ni	hon, hol, hor	ac'hanomp
2 ll.	c'hwi	hu, c'hwi	ho, hoc'h	ac'hanoc'h
3 ll.	int	i, int	o	anezho

Fel chi yn y Gymraeg a vous yn y Ffrangeg, defnyddir rhagenw lluosog yr ail berson i'r unigol i ddangos parch. Er hynny, mae rhan fawr o ganolbarth Llydaw wedi colli c'hwi ‘chi’ yn gyfan gwbl ac yn defnyddio te ‘ti’ yn y lluosog hefyd, felly dim ond un gair sydd ganddynt yn debyg i you yn Saesneg. Mae'r defnydd o'r aralleiriad arddodiadol yn fwy cyfyngedig. Maent yn tarddu o ffurfdroi'r arddodiad cyfrannol a ‘o’ a gallant weithredu fel rhagenw gwrthrychol, er enghraifft, E kêr e welas Yannig anezho ‘Yn y dref gwelodd Yannig nhw’, yn fwy llythrennol ‘Yn y dref gwelodd Yannig ohonyn nhw’, ac weithiau maent yn gweithredu fel goddrychau (gyda berfau cyflawn, negyddol fel arfer).

Dangosol

Mae gan y rhagenwau dangosol dair gradd o bellter (neu agosrwydd) yn ogystal â chenedl a rhif.

	unigol gwrywaidd	unigol benywaidd	lluosog cyffredin
agosaf: agos at y siaradwr	hemañ ‘hwn’	houmañ ‘hon’	ar re-mañ ‘y rhain’
canol: agos y gwrandäwr	hennezh ‘hwnna’	hounnezh ‘honna’	ar re-se ‘y rheina’
pellaf: pell o'r siaradwr a gwrandäwr	henhont ‘hwnnw’	hounhont ‘honno’	ar re-hont ‘y rheini’

Gogwyddeiriau sy'n dilyn y pen yw'r banodolion dangosol ac fe'u defnyddir â'r fannod benodol.

	gogwyddair	enghraifft
agosaf: agos at y siaradwr	-mañ ‘yma’	ar stêr-mañ ‘yr afon yma’
canol: agos y gwrandäwr	-se ‘yna’	an ti bihan-se ‘y tŷ bach yna’
pellaf: pell o'r siaradwr a gwrandäwr	-hont ‘acw’	al lent-hont ‘y llyn acw’

Amhendant

Gall rhagenwau amhendant fod yn gadarnhaol, fel re ‘rhai’ a holl ‘holl’ a negyddol, fel netra ‘dim byd’ a neblec'h ‘unman, unlle’, a gellir ei ragflaenu gan fanodolyn, e.e. an re ‘y rhai’ a da re ‘dy rai’.

Berfau

Rhediadau rheolaidd

Gellir rhedeg berfau Llydaweg i ddangos modd, agwedd, amser, person a rhif drwy ychwanegu ôl-ddodiaid at fôn y ferf, fel y gwelir yn y tabl hwn.

	Mynegol				Amodol		Gorchmynnol
	Presennol	Amherffaith	Gorffennol	Dyfodol	Presennol	Amherffaith
Person cyntaf unigol	-an	-en	-is	-in	-fen	-jen	dim ffurf
Ail berson unigol	-ez	-es	-jout	-i	-fes	-jes	dim terfyniad
Trydydd person unigol	dim terfyniad	-e	-as	-o	-fe	-je	-et
Person cyntaf lluosog	-omp	-emp	-jomp	-imp	-femp	-jemp	-omp
Ail berson lluosog	-it	-ec'h	-joc'h	-ot	-fec'h	-jec'h	-it
Trydydd person lluosog	-ont	-ent	-jont	-int	-fent	-jent	-ent
Amhersonol	-er	-ed	-jod	-or	-fed	-jed	dim ffurf

Ffurfir y berfenw ag ôl-ddodiaid eraill. Ymhlith y rhai mwyaf cyffredin, mae:

• -out mewn lavarout ‘dweud’, gallout ‘gallu’, klevout ‘clywed, teimlo’
• -añ mewn evañ ‘yfed’, gwiskañ ‘gwisgo’, skrivañ ‘ysgrifennu’
• -iñ mewn debriñ ‘bwyta’, deskiñ ‘dysgu’, reiñ ‘rhoi’

Defnyddia rhai berfau eraill y bôn heb derfyniad fel y berfenw, er enghraifft, gortoz "aros", lenn "darllen", kompren "deall".

Mae gan ferfau hefyd rangymeriad gorffennol a ffurfir ag ôl-ddodiad a rhangymeriad presennol sef y geiryn o o flaen y berfenw, sydd yn sbarduno treiglad cymysg.

Mae'r rhan fwyaf o ferfau yn rhai rheolaidd ac nid ydynt yn amrywio ryw lawer yn eu patrymau. Dengys y tabl hwn enghraifft o'r ferf reolaidd debriñ "bwyta" (bôn debr- ).

	Mynegol				Amodol		Gorchmynnol
	Presennol	Amherffaith	Gorffennol	Dyfodol	Presennol	Amherffaith
1u	debran	debren	debris	debrin	debrfen	debrjen	Dim ffurf
2u	debrez	debres	debrjout	debri	debrfes	debrjes	debr
3u	debr	debre	debras	debro	debrfe	debrje	debret
1ll	debromp	debremp	debrjomp	debrimp	debrfemp	debrjemp	debromp
2ll	debrit	debrec'h	debrjoc'h	debrot	debrfec'h	debrjec'h	debrit
3ll	debront	debrent	debrjont	debrint	debrfent	debrjent	debrent
amhers.	debrer	debred	debrjod	debror	debrfed	debrjed	Dim ffurf

Berfenw	Rhangymeriad presennol	Rhangymeriad gorffennol
debriñ	o tebriñ	debret

Ffurfdroi afreolaidd

Mae ambell ferf gyffredin yn afreolaidd, gan gynnwys ober "gwneud".

	Mynegol				Amodol		Gorchmynnol
	Presennol	Amherffaith	Gorffennol	Dyfodol	Presennol	Amherffaith
1u	gran	graen	gris	grin	grafen	grajen	Dim ffurf
2u	grez	graes	grejout	gri	grafes	grajes	gra
3u	gra	grae	greas	gray, graio	grafe	graje	graet
1ll	greomp	graemp	grejomp	graimp	grafemp	grajemp	greomp
2ll	grit	graec'h	grejoc'h	greot	grafec'h	grajec'h	grit
3ll	greont	graent	grejont	graint	grafent	grajent	graent
amhers.	greer	graed	grejod	greor	grafed	grajed	Dim ffurf

Berfenw	Rhangymeriad presennol	Rhangymeriad gorffennol
ober, gober	oc'h ober	graet

Mae mond "mynd" yn afreolaidd.

	Mynegol				Amodol		Gorchmynnol
	Presennol	Amherffaith	Gorffennol	Dyfodol	Presennol	Amherffaith
1u	an	aen	is	in	afen	ajen	Dim ffurf
2u	ez	aes	ejout	i	afes	ajes	a, kae
3u	a, ya	ae, yae	eas, yeas	ay, aio, yelo	afe, yafe	aje, yaje	aet
1ll	eomp	aemp	ejomp	aimp	afemp	ajemp	eomp, demp
2ll	it	aec'h	ejoc'h	eot	afec'h	ajec'h	it, kit
3ll	eont	aent	ejont	aint	afent	ajent	aent
amhers.	eer	aed	ejod	eor	afed	ajed	Dim ffurf

Berfenw	Rhangymeriad presennol	Rhangymeriad gorffennol
mont	o vont	aet

Mae gouzout "gwybod" hefyd yn afreolaidd. Yn ogystal â'r ffurfiau isod, mae ganddo nifer o fonau amrywiol posibl eraill.

	Mynegol				Amodol		Gorchmynnol
	Presennol	Amherffaith	Gorffennol	Dyfodol	Presennol	Amherffaith
1u	gouzon	gouien	gouezis	gouezin	goufen	gouijen	Dim ffurf
2u	gouzout	gouies	gouejout	gouezi	goufes	gouijes	gouez
3u	gour	gouie	gouezas	gouezo	goufe	gouije	gouezet
1ll	gouzomp	gouiemp	gouejomp	gouezimp	goufemp	gouijemp	gouezomp
2ll	gouzont	gouiec'h	gouejoc'h	gouezot	goufec'h	gouijec'h	gouezit
3ll	gouzont	gouient	gouejont	gouezint	goufent	gouijent	gouezent
amhers.	gouzer	gouied	gouejod	gouezor	goufed	gouijed	Dim ffurf

Berfenw	Rhangymeriad presennol	Rhangymeriad gorffennol
gouzout	o c'houzout	gouezet

	Mynegol								Amodol		Gorfodol
	Presennol	Presennol (lleoliadol)	Presennol (arferiadol)	Dyfodol	Amherffaith	Amherffaith (lleoliadol)	Amherffaith (arferiadol)	Gorffennol	Presennol	Amherffaith
1u	on	emaon	bezan	bin, bezin	oan	edon	bezen	boen	befen, ben	bijen	Dim ffurf
2u	out	emaout	bezez	bi, bezi	oas	edos	bezes	boes	befes, bes	bijes	bez
3u		emañ	bez	bo, bezo	oa	edo	beze	boe	befe, be	bije	bezet
1ll	omp	emaomp	bezomp	bimp, bezimp	oamp	edomp	bezemp	boemp	befemp, bemp	bijemp	bezomp
2ll	oc'h	emaoc'h	bezit	biot, bioc'h	oac'h	edoc'h	bezec'h	boec'h	befec'h, bec'h	bijec'h	bezit
3ll	int	emaint	bezont	bent, bezint	oant	edont	bezent	boent	befent, bent	bijent	bezent
amhers.	oar, eur	emeur	bezer	bior	oad	edod	bezed	boed	befed	bijed	Dim ffurf

Berfenw	Rhangymeriad presennol	Rhangymeriad gorffennol
bezañ, hŷn: bout, bezout	o vezañ	bet

Berf afreolaidd gyffredin arall yw eus "bod â", sy'n cyfuno nodwr person a ffurf amser. Yn hanesyddol, mae eus yn deillio o bezañ ac er nad oedd datblygiad tebyg yn y Gymraeg, gwelir yr un peth yng Nghernyweg.

	Mynegol						Amodol
	Presennol	Presennol (arferiadol)	Dyfodol	Amherffaith	Amherffaith (arferiadol)	Gorffennol	Presennol	Amherffaith
1u	am eus, meus	am bez, mez	am bo, mo, am vezo	am boa, moa	am boa, moa	am boe, moe	am bije, mije	am befe, mefe
2u	az peus, ac'h eus, teus	az pez, pez	az po, to, az pezo	az poa, toa	az poa, toa	az poe, toe	az pije, tije	az pefe, tefe
3u	en deus, neus	en devez, nez	en devo, no, en devezo	en doa, noa	en devoa, noa	en devoe, noe	en devije, nije	en devefe, nefe
1ll	he deus, neus	he devez, dez	he devo, do, he devezo	he doa, doa	he devoa, doa	he devoe, doe	he devije, dije	he devefe, defe
2ll	hon neus, oneus	hor bez, obez	hor bo, obo, hor bezo	hor boa, oboa	hor boa, oboa	hor boe, boe	hor bije, obije	hor befe, obefe
3ll	hoc'h eus, peus	ho pez, pez	ho po, po, ho pezo	ho poa, poa	ho poa, poa	ho poe, poe	ho pije, pije	ho pefe, pefe
amhers.	o deus, deus	o devez, dez	o devo, do, o devezo	o doa, doa	o devoa, doa	o devoe, doe	o devije, dije	o devefe, defe

Berfenw	Rhangymeriad presennol
endevout neu kaout	o kaout

Ffurfiau cwmpasog

Gellir defnyddio ober, bezañ ac eus fel berfau cynorthwyol.

Yn y presennol, mae Llydaweg (fel Cernyweg a Gwyddeleg ond yn wahanol i'r ieithoedd Geltaidd eraill) yn gwahaniaethu rhwng y presennol syml a'r presennol cyfredol. Ffurfir y presennol syml drwy naill ai rhedeg y ferf (ffurf gryno) neu ddefnyddio'r berfenw â phresennol ober ‘gwneud’ (ffurf gwmpasog), e.e. Dour a evan bemdez neu Evañ a ran dour bemdez ‘Dw i'n yfed dŵr bob dydd’. Mae'r presennol cyfredol, ar y llaw arall, yn cael ei ffurfio â phresennol lleoliadol bezañ gyda rhangymeriad presennol (o(c'h) + tr. cymysg + berfenw). Yn ogystal â'r ddau wahaniaeth agweddol hyn, mae gan Lydaweg bresennol arferiadol sy'n defnyddio presennol arferiadol bezañ (emañ, edo, ayb.) a'r rhangymeriad presennol; e.e. Edo o vervel ‘Roedd e'n marw’.

Y perffaith, sy'n cyfuno'r rhangymeriad gorffennol â naill ai endevout neu bezañ, yw'r ffurf arferol i fynegi'r amser gorffennol, a'r gorffennol cryno wedi'u cyfyngu i'r iaith lenyddol. Mae'r dewis rhwng eus a bezañ yn dibynnu ar a yw'r rhangymeriad gorffennol yn deillio o ferf gyflawn (eus) neu anghyflawn (bezañ), sydd yn debyg i passé composé y Ffrangeg. Er enghraifft, mae kavout "darganfod" yn cymryd endevout i roi kavet en deus "mae wedi darganfod" tra bo kouezhañ "cwympo" yn cymryd bezañ i roi kouezhet eo "mae wedi cwympo".

Negyddu

Mae berfau cyfyngedig yn cael eu negyddu drwy osod y ddau eiryn negyddol ne ... ket y naill ochr i'r brif ferf, e.e. ne skrivan ket ‘dydw i ddim yn ysgrifennu’ (yn fwy llythrennol ‘nid ysgrifennaf ddim’) neu i'r ferf gynorthwyol, e.e. ne voe ket lazhet ‘ni laddwyd ef’ (yn llythr. ‘nid oedd ddim lladdedig’). Mae na yn disodli ne mewn ffurfiau gorchmynnol, cymalau perthynol, ar ôl ken ‘cyn’ ac evit ‘achos; fel (bod)’ ac wrth fynegi ofn, e.e. na ganit ket ‘peidiwch â chanu’ (yn llythr. ‘na chenwch ddim’), un dra na c'houalennen ket ‘peth na ofynnais’ (sef ‘un peth na ofynnais ddim’), evit na welo ket ac'hanoc'h ‘fel nad yw'n eich gweld chi’ (yn llythr. ‘fel na wêl ddim ohonoch’).

Fel yn Gymraeg, nid oes modd negyddu berfenwau gan ddefnyddio'r geirynnau negyddol a enwyd uchod, felly rhaid defnyddio ymadrodd cyfansawdd yn eu lle. Defnyddia'r Gymraeg peidio i wneud hyn ond mae gan Lydaweg ystod ehangach o strwythurau posibl, e.e. gall redek ‘rhedeg’ ddod yn mirout a redek ‘peidio â rhedeg’ a debriñ ‘bwyta’ yn tremen hep debriñ ‘peidio â bwyta’ (yn llythr. ‘pasio heb fwyta’). Er hynny, defnyddir na ... (ket) ambell waith, i negyddu berfenwau.

Rhifau

Rhifolion

Yn debyg i'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan Lydaweg system rifo ugeiniol yn ei hanfod. Un, ul neu ur yw "un" o flaen enw (yr un gair â'r fanod amhenodol). Fel yn y Gymraeg, mae gan "dau/dwy", "tri/tair" a "pedwar/pedair" a rhifau sy'n eu cynnwys ffurfiau gwrywaidd a benywaidd ar wahân a cheir rhai ffurfiau afreolaidd diddorol megis hanter kant "hanner cant". Triwec'h yw'r gair am "deunaw", sef "trichwech" yn llythrennol.

0	zero, mann, netra
1	unan	11	unnek	21	unan warn-ugent
2	daou (g.), div (b.)	12	daouzek	22	daou warn-ungent
3	tri (g.), teir (b.)	13	trizek	30	tregont
4	pevar (g.), peder (b.)	14	pevarzek	40	daou-ugent
5	pemp	15	pempzek	50	hanter kant
6	c'hwec'h	16	c'hwezek	60	tri-ugent
7	seizh	17	seitek	70	dek ha tri-ugent
8	eizh	18	triwec'h	80	pevar-ugent
9	nav	19	naontek	90	dek ha pevar-ugent
10	dek	20	ugent	100	kant

Trefnolion

Unwaith eto, gall rhai trefnolion wahaniaethu cenedl enwau.

1af	kentañ
2il (gwr.)	eil, daouvet
2il (ben.)	eil, divvet
3ydd	trede, trivet
3edd	trede teirvet
4ydd	pevare, pevarvet
4edd	pevare, pedervet
5ed	pempvet
6ed	c'hwec'hvet
7fed	seizhvet
8fed	eizhvet
9fed	navvet
10fed	dekvet

Treigladau

Nid oes treiglad trwynol yn Llydaweg ond fe geir treigladau caled a chymysg yn wahanol i'r Gymraeg.

Cysefin	Meddal	Llaes	Caled	Cymysg
p	b	f	–	–
t	d	z	–	–
k	g	c'h	–	–
b	v	–	p	v
d	z	–	t	t
g	c'h	–	k	c'h
gw	w	–	kw	w
m	v	–	–	v

Cyfeiriadau

 

• Jouitteau, M. (2009-nawr) ARBRES, gramadeg wiki Llydaweg ar-lein, IKER, CNRS.
• Press, I. (1986) A Grammar of Modern Breton (Mouton De Gruyter)
• Pêr Denez
  • Kentelioù brezhoneg: eil derez, Al Liamm (1971)
  • Étude structurale d'un parler breton: Douarnenez, thèse (3 cyf.), Université de Rennes (1977)
  • Geriadur brezhoneg Douarnenez, 4 cyf., Mouladurioù Hor Yezh (1985)
  • Mont war-raok gant ar brezhoneg, MHY (1987)