Kirundi

Iaith Bantw a phrif iaith gwladwriaeth Bwrwndi yng nghanolbarth Affrica. Mae'n rhan o gontiniwwm tafodiaith gyda Kinyarwanda yn Rwanda. Dylid ystyried y ddau yr iaith yn y bôn.

Un o ieithoedd Bantw yn Bwrwndi yw Kirundi, Kirundi mewn orgraff Gymraeg, gelwir hefyd yn Rwndi, Rundi, neu Roundi. Mae'n dafodiaith a siaredir yn Rwanda a rhannau cyfagos o Tanzania, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Wganda, yn ogystal ag yn Kenya. Mae Kirundi yn gyd-ddealladwy â Kinyarwanda, iaith genedlaethol Rwanda, ac mae'r ddwy ran yn rhan o'r continwwm tafodieithol ehangach a elwir yn Rwanda-Rundi.[2]

Kirundi
Enghraifft o'r canlynoliaith naturiol, iaith fyw Edit this on Wikidata
MathRwanda-Rundi Edit this on Wikidata
Label brodorolIkirundi Edit this on Wikidata
Enw brodorolIkirundi Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 10,800,000 (2019),[1]
  •  
  • 8,800,000 (2007)
  • cod ISO 639-1rn Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-2run Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-3run Edit this on Wikidata
    System ysgrifennuyr wyddor Ladin Edit this on Wikidata
    Mae'r testun Kirundi ar gefn y lori yn rhybuddio seiclwyd rhag dal ymlaen i'r cerbyd
    Gweddi'r Arglwydd yn Kirundi yn Eglwys Pater Noster yn Jerwsalem

    Mae Kirundi yn iaith Bantw a siaredir yn frodorol yn Burundi gan 97% o'r boblogaeth (11,045,000) yn Wganda (246,000), sef cyfanswm o 12.5 miliwn o siaradwyr.[3][4]

    Cyd-desun

    golygu

    Siaredir yr iaith Kirundi yn frodorol gan yr Hutu, gan gynnwys y Bakiga ac ethnigrwydd cysylltiedig eraill, yn ogystal â'r Tutsi, Twa a Hima ymhlith eraill. Mae tafodieithoedd cyfagos Kirundi yn ddealladwy i'r ddwy ochr â Ha.

    Mae Kirundi yn un o'r ieithoedd lle mae rheol Meeussen, rheol sy'n disgrifio patrwm penodol o newid tonyddol yn ieithoedd Bantw, yn weithredol.

    Gellir dadlau fod y ddwy iaith. Kirundi a Kinyarwanda, mewn gwirionedd yn un a'r un iaith; gellir cymharu hyn ag Iseldireg o'r Iseldiroedd ac Iseldireg o Wlad Belg, mae'r ddau amrywiad iaith yn perthyn i'r un iaith, er gwaethaf y gwahaniaethau rhanbarthol mewn ynganiad a geirfa.

    Yn 2020, sefydlwyd Academi Rundi i helpu i safoni a hyrwyddo Kirundi.[5]

    Ffonoleg

    golygu

    Iaith donyddol yw Rundi. Mae dwy dôn hanfodol yn Rundi: uchel ac isel (neu H ac L). Gan fod gan Rundi wahaniaeth ffonemig ar hyd llafariad, pan fo llafariad hir yn newid o dôn isel i dôn uchel fe'i nodir fel tôn codi. Pan fydd llafariad hir yn newid o dôn uchel i dôn isel, fe'i nodir fel tôn sy'n gostwng.[6]

    Defnyddir Rundi yn aml mewn ffonoleg i ddarlunio enghreifftiau o reol Meeussen.[7][8] Yn ogystal, cynigiwyd y gall tonau symud gan strwythur mydryddol neu rythmig. Mae rhai awduron wedi ehangu'r nodweddion mwy cymhleth hyn o'r system donyddol gan nodi bod priodweddau o'r fath yn anarferol iawn i system dôn.[9]

    Ffonotacteg

    golygu

    Mae strwythur sillafau yn Rundi yn cael ei ystyried yn CV, hynny yw heb unrhyw glystyrau, dim cytseiniaid coda, a dim cnewyllyn llafariad cymhleth. Cynigiwyd bod dilyniannau sy'n CVV yn y sylweddoliad arwyneb mewn gwirionedd yn CV yn yr adeiledd dwfn gwaelodol, gyda'r gytsain yn cyfuno â'r llafariad gyntaf.[10]

    Cytgord cytsain

    golygu

    Dangoswyd bod gan Rundi briodweddau cytgord cytsain yn enwedig o ran sibilyddion. Disgrifiodd Meeussen yr harmoni hwn yn ei draethawd ac ymchwilir iddo ymhellach gan eraill.[11] Mae un enghraifft o'r harmoni hwn yn cael ei sbarduno gan /ʃ/ a /ʒ/ ac mae'n targedu'r set o /s/ a /z/ yn y sillafau bonyn cyfagos blaenorol.

    Defnydd swyddogol a Kirundi heddiw

    golygu

    Cydnabuwyd Kirundi yn iaith swyddogol yn Burundi gan Gyfansoddiad Teyrnas Burundi ym 1962. Yn unol â'r cyfansoddiad, ysgrifennwyd llawer o orchmynion llywodraeth Burundiaidd, yn enwedig y rhai a argraffwyd yn y Bulletin Officiel du Burundi o 1962 i 1963, yn Ffrangeg a Kirundi. Wedi i'r cyfansoddiad gael ei atal yn 1966, parhaodd Kirundi yn iaith swyddogol de facto yn y wlad, er i'w defnydd yn nogfennau'r llywodraeth leihau.[12] Ym 1972 mabwysiadwyd Kirundi yn iaith swyddogol addysgu yn ysgolion cynradd Burundian.[13]

    Prin yw'r testun yn yr iaith. Ceir peth defnydd ohono gan gyrff rhyngwladol er mwyn lledaenu negeseuon i wella iechyd y trigolion, er enghraiff, fideo addysgol am colera.[14] neu wyboaeth ar iechyd meddwl a gynhyrchwyd gan UNHCR (Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig).[15]

    Gwefannau newyddion a radio

    golygu

    Mae holl bapurau newydd y wlad yn y Ffrangeg. Y papur (a'r wefan) newyddion fwyaf boblogaidd y Iwacu. ("ein cartref" yn Kirundi/Kiniarwanda) Mae'r ysgrifen i gyd yn Ffrangeg ond cynhwysir cyfweliadau yn Kirundi (er, gyda throsleisio ac isdeitlo yn Ffrangeg).[16]

    Serch hynny, ymddengys bod canran dda, os nad mwyafrif, gorsafoedd radio Bwrwndi yn yr iaith frodorol er bod Ffrangeg yn dal i fod yn iaith ar gyfer trafod newyddion a diwylliant o bwys.[17]

    Ceir cerddoriaeth yn yr iaith yn fyw ac ar gwefannau fel Youtube gyda fideo y gân Burundi gan y grŵp Amagaba yn denu dros filiwn o wylwyr erbyn Gorffennaf 2023."Burundi - Amagaba (Official Video)". Amagaba club. 2018. Cyrchwyd 10 Gorffennaf 2023.</ref>

    Llyfryddiaeth

    golygu

    Cyfeiriadau

    golygu
    1. (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/, adalwyd 23 Ebrill 2022
    2. Ethnologue, 15th ed.
    3. "Rundi Language / Joshua Project" (yn Saesneg). joshuaproject.net. Cyrchwyd 2023-07-10.
    4. "Glottolog 4.4 - Rundi" (yn Saesneg). glottolog.org. Cyrchwyd 2023-07-10.
    5. Rigumye, M. "Longtemps attendue, l'Académie Rundi ouvre sous peu – IWACU". www.iwacu-burundi.org. Cyrchwyd 2021-09-10.
    6. de Samie 2009
    7. Myers 1987
    8. Phillipson 2003
    9. Goldsmith & Sabimana 1989
    10. Sagey 1986
    11. Ntihirageza 1993
    12. Verdoodt 2011, t. 515.
    13. Weinstein 1976, t. 89.
    14. "The Story of Colera". Global Health Media. Cyrchwyd 10 Gorffennaf 2023.
    15. "Mental Health GAP Humanitarian Intervention Guide (Kirundi version)". UNHCR. Cyrchwyd 10 Gorffennaf 2023.
    16. "Fait du jour: Pénurie sévère d'eau dans la zone de Cibitoke". Iwacu Web TV. 9 Gorffennaf 2023.
    17. https://en.wikipedia.org/wiki/Mass media in Burundi

    Dolenni allanol

    golygu
      Eginyn erthygl sydd uchod am Fwrwndi. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.