Marmalêd
Mae marmalêd hefyd marmalad (o Marmelada Portiwgaleg-Galisieg oedd yr un iaith ar y pryd) yn jam o darddiad Portiwgaleg,[1] wedi'i wneud o sudd a chroen ffrwythau sitrws wedi'u berwi â siwgr a dŵr. Heddiw, mae'r term yn hytrach yn dynodi jam wedi'i seilio ar sitrws neu baratoad trwchus iawn lle nad yw'r darnau o ffrwythau yn cael eu jelio yn llwyr: gellir gwneud y marmalêd hefyd gyda orenau lemonau, leim, oren bergamot, grawnffrwyth neu mandarinau, hyd yn oed ffrwythau sitrws eraill. Y ffrwyth a ddefnyddir fel arfer ym Mhrydain Fawr yw'r bigarade, sy'n tarddu o Seville, Sbaen. Mae cynnwys pectin y ffrwyth hwn yn uwch na chynnwys oren. Mae chwerwder oren sur yn ei gwneud hi'n angenrheidiol ei fwyta fel marmalêd yn aml ar dost.
 | |
| Math | past taenadwy, fruit preserves, melysion  |
|---|---|
| Gwlad | Portiwgal |
| Yn cynnwys | siwgr, agar, citrus fruit, Seville orange, Oren, ffrwythau, llysieuyn |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Gwreiddiau
golygu
Mor gynnar â'r hen amser, darganfu'r Rhufeiniaid a'r Hen Groegiaid fod coginio cwins â mêl yn araf yn caledu'r gymysgedd wrth iddo oeri. Mae De re coquinaria, llyfr coginio Rhufeinig a briodolir i Apicius, yn rhoi rysáit ar gyfer cadw cwins cyfan, gyda choesau a dail, trwy eu trochi mewn baddon o fêl a defrutum. Sonnir am gadwraeth cwins a lemonau, yn ogystal â chadwraeth rhosynodod, afalau, eirin a gellyg, yn Llyfr Seremonïau'r Ymerawdwr Bysantaidd Cystennin VII Porphyrogenet, llyfr "sydd nid yn unig yn draethawd ar label y gwleddoedd brenhinol yn y 9g, ond hefyd catalog o'r bwyd sydd ar gael bryd hynny ac o'r seigiau wedi'u coginio gyda ”.[2]
Dechreuodd jam cwins canoloesol, o'r enw cotignac yn Ffrangeg, golli ei sbeis yn sesnin yn yr 16g. Yn yr 17g, roedd La Varenne yn dal i gynnig dau rysáit cotigna, un yn drwchus ac un yn glir.[3].
Yn 1524, derbyniodd y Brenin Harri VIII "flwch o farmaled" gan Mr. Hull o Exeter.[4] Gan ei fod mewn blwch, mae'n fwy tebygol mai'r anrheg oedd quince paste o Bortiwgal.
Etymoleg
golygu
Daw marmaled o'r marmelada Portiwgaleg sy'n golygu quince jam.[5] Yn ôl y Dicionário Etimológico da Língua Portuguesa, mae digwyddiad cynharaf y gair i'w gael mewn drama gan Gil Vicente, Comedia Rubena a ysgrifennwyd ym 1521:[6]
- Temos tanta marmelada
- Que a minha mãe vai me dar um pouco[7]
Mae Marmelo, y gair Portiwgaleg am cwins, ei hun yn deillio o'r Lladin melimelum (afal mêl) 13 sy'n dod o'r Groeg μελίμηλον (melímēlon).[8]
Mae tarddiad Portiwgaleg y gair marmaled hefyd i'w gael mewn llythyrau gan William Grett a gyfeiriwyd at yr Arglwydd Lisle ar 12 Mai 1534: "Anfonais focs o marmaladoo at ei arglwyddiaeth" ac yn y rhai a anfonwyd gan Richard Lee ar 14 Rhagfyr 1536: " Diolch i'w arglwyddiaeth o waelod fy nghalon am ei marmalado."[3]
Mae'r etymoleg boblogaidd sy'n deillio marmaled o'r Ffrangeg "Ma'am yn sâl" yn ffug. Byddai'r tarddiad hwn yn dod o ddefnyddio cymysgedd o quince a siwgr a baratowyd gan gogydd o Ffrainc fel meddyginiaeth yn erbyn seasickness gan Marie Ire o'r Alban yn ystod croesfan rhwng Ffrainc a'r Alban.[9] Mae etymoleg boblogaidd debyg yn seiliedig ar Marie-Antoinette.
Gellir defnyddio'r term marmaled mewn ieithoedd eraill i gyfeirio at jamiau o unrhyw ffrwyth, fel y gair Sbaeneg mermelada. I'r gwrthwyneb, mae'r gair Portiwgaleg marmelada yn dynodi quince paste yn bennaf.[10]
Marmalêd a'r Gymraeg
golyguDefnyddir marmalêd a marmalad yn y Gymraeg. Ceir y cyfeiriad cofnodedig cynharaf i'r gair yn 1545 yn llawysgrifau Cwrt Mawr sydd yn y Llyfrgell Genedlaethol lle awgrymir bod budd meddygol i'r ddantaith, "[c]ymaint I rinwedd I gymorth y kylla ar marmalad gore".[11]
Marmalade Dundee
golyguMae gan dref Dundee yn yr Alban hanes hir gyda marmaled.[12] Yn 1797, roedd gan James Keiller a'i fam Janet siop jam fach yn Dundee. Maent yn agor ffatri i gynhyrchu Dundee Marmalade21, marmaled sy'n cynnwys darnau mawr o oren22. Mae'r priodoledd o ddyfeisio marmaled oren ym 1797 i Keiller yn cael ei amharchu gan yr ymadrodd "gwnaeth fy ngwraig farmaled i chi" mewn llythyr gan James Boswell at Doctor Johnson ar Ebrill 24, 1777.[13]
Roedd y cryptolegydd Americanaidd Lambros D. Callimahos yn gefnogwr mawr o farmaled Dundee ac roedd wedi creu gyda'i fyfyrwyr grŵp anffurfiol o'r enw Cymdeithas Dundee.
Deddfwriaeth
golyguYn Ffrainc, er bod y term yn gysylltiedig yn rheolaidd ag unrhyw fath o ffrwythau, mae cyfarwyddeb Ffrengig sy'n dyddio o 1979 yn darparu mai dim ond ar gynhyrchion a wneir o ffrwythau sitrws y gellir defnyddio'r term "marmaled".
Er 1982, mae cyfarwyddeb yr Undeb Ewropeaidd (dir. 79/693 / EEC) wedi rheoleiddio telerau jam a marmaled ac, fel y gyfarwyddeb Ffrengig, dim ond i gynhyrchion a wneir o ffrwythau sitrws y gellir cymhwyso marmaled.
Dolenni
golyguCyfeiriadau
golygu- ↑ Nodyn:Book
- ↑ Nodyn:Ouvrage
- ↑ 3.0 3.1 C. Anne Wilson, The Book of Marmalade: its Antecedents, Its History, and Its Role in the World Today, revised ed., 1999, Nodyn:P.32 & others
- ↑ Public Record Office, Letters and Papers, Foreign & Domestic, of the reign of Henry VIII, vol. VI (1870) p.339, noted by Wilson 1999, p. 31f, and by other writers.
- ↑ "Marmalade" in Online Etymology Dictionary, © 2001 Douglas Harper apud Dictionary.com
- ↑ Maria João Amaral, ed. Gil Vicente, Rubena (Lisbon:Quimera) 1961 (e-book)
- ↑ Cyfieithiad: Mae gennym gymaint o quince jeli / Y bydd fy mam yn rhoi rhywfaint i mi. Maria João Amaral, ed. Gil Vicente, Rubena (Lisbon:Quimera) 1961 (e-book)
- ↑ Melimelon, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus Digital Library
- ↑ on-line marmalade recipes
- ↑ Wilson, C. Anne. The Book of Marmalade: Its Antecedents, Its History and Its Role in the World Today (Together with a Collection of Recipes for Marmalades and Marmalade Cookery), University of Pennsylvania Press, Philadelphia. Revised Edition 1999. ISBN 0-8122-1727-6
- ↑ https://geiriadur.ac.uk/gpc/gpc.html?marmaled
- ↑ The British Food Trust
- ↑ Life of Johnson - Vol II (1791)