Offeryn cerddorol Affricanaidd o deulu'r lameloffon, gelwir hefyd yn 'biano llaw' neu 'piano bawd'. Ceir sawl addasiad ac enw ar yr offeryn gan amrywio o ddiwylliant i ddiwylliant
Offeryn cerdd idioffon o Affrica Is-Sahara yw'r mbira; yn fwy manwl gywir, lameloffon ydyw, fel y seiloffon, sy'n cynnwys cynhalydd pren y mae stribedi metel sefydlog o wahanol siapiau a meintiau arno. Cysylltir fwyaf â gwledydd Simbabwe a Malawi a sawl gwlad arall. Mae ganddo lawer o enwau yn dibynnu ar y rhanbarth ac ethnigrwydd, yn enwedig yng Ngweriniaeth Ddemocrataidd y Congo:[1]likembe, mbila, mbira huru, mbira njari, mbira nyunga nyunga, nhare, matepeand njari, sansu, zanzu, karimbao, marimba, karimba, kalimba, okeme, ubo, sanza, gyilgo.[2] Gelwyd yr offeryn gan ymsefydlwyr Ewropeaidd yn enwau megis piano bawd neu piano bys. Mae'n agos at marimbwlay Caribî.
Yn gyffredinol, mae'n fach o ran maint ac yn gludadwy. Caiff ei chwarae trwy ei ddal yn y dwylo, mae'r bodiau uchel yn dirgrynu'r estyll o wahanol hyd ac mewn niferoedd amrywiol (o bump i fwy nag ugain), yn ôl graddfeydd amrywiol. Mae'r corff yn aml yn wag, yn gweithredu fel seinfwrdd.
Mae cyfaint sain isel yr offeryn yn ei wneud yn fwy addas ar gyfer digwyddiadau personol, i gyfeiliant canu.
Gan ei fod hawdd i'w gludo a'i ddefnyddio, yn rhad, mae'r offeryn wedi mynd y tu hwnt i faes cerddoriaeth draddodiadol Affricanaidd i gael ei weithgynhyrchu'n ddiwydiannol (yn enwedig yn Tsieina) ar gyfer cynulleidfa Orllewinol sy'n gweld ei synau meddal yn ffafriol i ddeffro sain a cherddoriaeth i blant ifanc2. Mae'r rhan fwyaf o'r modelau diwydiannol hyn wedi'u tiwnio yn C neu F fwyaf, mae bellach yn bosibl dod o hyd i ddwsinau o sgorau a thablau wedi'u neilltuo'n arbennig i'r offeryn hwn er mwyn gallu dehongli alawon poblogaidd.
Mae'r mbira yn aml wedi'i addurno â gleiniau metel, cregyn neu, yn fwy diweddar, capiau potel, sy'n darparu ansawdd gwefreiddiol - rhan annatod o'r gerddoriaeth.[4]
Yn wahanol i offerynnau llinynnol neu chwyth, mae nodyn lamella yn inharmonig, gan roi timbre nodweddiadol i'r mbira.
Mae llafnau'r rhan fwyaf o mbira wedi'u trefnu gyda'r nodau'n disgyn o'r canol tuag allan mewn newidiad de-chwith o'r raddfa. Pan fydd cyrs yn cael ei phluo/rwbio, mae'r rhai cyfagos hefyd yn dirgrynu, ac mae'r dirgryniadau cysoni eilaidd hyn yn chwarae rhan debyg i harmonigau offeryn llinynnol, gan gynyddu cymhlethdod harmonig nodyn unigol.[5]
Weithiau mae'r blwch sain yn cael ei dyllu gyda rhoséd yng nghanol y bwrdd sain, neu hyd yn oed ar y cefn i gael ei rwystro gan y bysedd a rhoi effaith wah-wah. Gall hefyd gael ei chwyddo gan gorff arall, wedi'i wneud yn arbennig o calabash, neu dderbyn capiau potel sy'n pwysleisio effaith vibrato metelaidd.
Dylid nodi, yn dibynnu ar y deunydd a ddefnyddir (Mahogani, acacia, cnau Ffrengig, gwydr acrylig ac ati) ar gyfer cynhyrchu bwrdd sain Kalimba neu bresenoldeb blwch sain ai peidio, bydd y synau a allyrrir yn amrywio, sy'n awgrymu dewis pwysig. ar gyfer offerynnwr y dyfodol.[6]
Mae gwahanol fathau o idiophones a lamelaffonau wedi bod yn bresennol yn Affrica ers miloedd o flynyddoedd. Roedd yr estyll wedi'u gwneud yn wreiddiol o bambŵ, yna datblygwyd allweddi metel. Mae'n ymddangos bod y mbira wedi'i ddyfeisio ddwywaith yn Affrica: ymddangosodd offeryn pren neu bambŵ ar arfordir y gorllewin tua 3000 o flynyddoedd yn ôl, a dyluniwyd lameloffonau metel yn nyffryn yr afon Zambezi tua 1300 o flynyddoedd yn ôl.[8] Teithiodd yr olaf ar draws y cyfandir, gan ddod yn boblogaidd ymhlith y Shona o Zimbabwe (o ble mae'r gair Mbira yn dod) a grwpiau ethnig eraill yn Zimbabwe a Mozambique.[9] Roedd y mbira yn gwahaniaethu o ran ffurf ffisegol a defnyddiau cymdeithasol wrth iddo ymledu.[10] Mae offerynnau tebyg i Kalimba yn bresennol o Ogledd Affrica i ehangder deheuol Anialwch Kalahari ac o'r arfordir dwyreiniol i'r arfordir gorllewinol, er nad yw llawer o ethnigrwydd Affricanaidd yn ymwybodol ohono yn eu hofferyniwm.
Yng nghanol y 1950au, bu'r mbira yn sail i ddatblygiad y kalimba, fersiwn orllewinol a ddyfeisiwyd ac a farchnatawyd gan yr ethnogerddoregydd Hugh Tracey, a arweiniodd at ehangu sylweddol yn ei ddosbarthiad y tu allan i'r cyfandir gwreiddiol.
Cafodd y grefft o wneud a chwarae’r mbira/sanza, lameloffon traddodiadol ym Malawi a Zimbabwe, ei chynnwys ar Restr Cynrychiolwyr Treftadaeth Ddiwylliannol Anniriaethol y Ddynoliaeth gan UNESCO ym mis Rhagfyr 2020.[11]
Bira traddodiadol ac artisanal, gyda phum stribed.
Un o dadau canu Chimurenga, Thomas Mapfumo,a ddefnyddiodd y Mbira yn ei gerddoriaeth (2011)
Cymhathwyd a datblygwyd sŵn ac arddull y mbira ar gyfer genre gerddorol frodorol o Simbabwe a elwir yn Chimurenga. Datblygodd y cerddoriaeth yma yn yr 1970au ac ystyr chimurenga yw "gwrthryfel" neu "ymryddhau" ac roedd y gerddoriaeth yn ganu protest ac yn gyfrwng i rannu negeseuon cenedlatholgar yn erbyn llywodraethiant hiliol y lleiafrif gwladychol Gwyn yn erbyn y bobl frodorol ddu. Ymsyg yr artistiaid a wnaeth fwyaf i hyrwyddo'r canu yma oedd Thomas Mapfumo.
Poblogeiddiodd Maurice White, canwr ac arweinydd y grŵp ffyncEarth, Wind and Fire yr offeryn hwn yn yr 1970au, yn enwedig ym 1973 ar y teitl "Evil", o'r albwm Head to the Sky. Bu i Phil Collins, ar ei albwm No Jacket Required, a ryddhawyd ym mis Mai 1985, chwarae'r offeryn hwn ar y gân Long Long Way to Go gyda Sting yn canu lleisiau cefndir. Bu i Steve Hackett, gitarydd y grŵp Genesis, hefyd ddefnyddio'r offeryn hwn ar yr albwm Wind and Wuthering.[12]
↑"Music in Zimbabwe". Nordiska Afrikainstitutet. March 16, 2006. Archifwyd o'r gwreiddiol ar December 26, 2007. Cyrchwyd December 17, 2007. The instrument is, in slightly varying forms, several centuries old and is found in many parts of Africa, but only in Zimbabwe has it risen to become a national instrument
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Bira traddodiadol ac artisanal, gyda phum stribed.
Yr offeryn a fewnosodwyd mewn calabash.
Mbira Traddodiadol gydag estyll pren.
Dau sanza, a blwch sain drymiau.
.JPG)
