Shona

Shona, neu chiShona, hefyd, yn llai cyffredin, Siona mewn orgraff Gymraeg, yw iaith frodorol y Shona, pobl Affricanaidd. Mae'n un o ieithoedd Niger-Congoleg cangen ieithoedd Bantu yn y de ac mae gan 11 miliwn o bobl hi fel eu mamiaith, wedi'i dosbarthu yn y bôn rhwng Zimbabwe a Mozambique, gwledydd lle caiff ei haddysgu mewn ysgolion (nid bob amser fel y brif iaith ).

Shona

Enghraifft o'r canlynol	iaith naturiol, iaith fyw
Math	Shona languages
Label brodorol	chiShona
Enw brodorol	ChiShona
Nifer y siaradwyr	8,300,000 (2007),   9,023,000
cod ISO 639-1	sn
cod ISO 639-2	sna
cod ISO 639-3	sna
System ysgrifennu	yr wyddor Ladin
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Eicon ISO 639 ar gyfer yr iaith Shona - sn

Defnyddir y term hefyd i adnabod pobl sy'n siarad un o dafodieithoedd Shona: Zezuru, Karanga, Manyika a Korekore, weithiau hefyd Ndau. Mae rhai ymchwilwyr yn cynnwys Kalanga, ond mae eraill yn honni ei bod yn iaith ar wahân. Mae Geiriadur Sylfaenol Saesneg-Shona Desmond Dale a Shona English yn cynnwys geirfa arbennig ar gyfer y tafodieithoedd Karanga, Korekore, Manyika a Zezuru, ond nid ar gyfer Ndau na Kalanga.

Siaradwyr

Dyn,Ignatio Chiyaka yn dysgu iaith Shona i wirfoddolwyr Corfflu Heddwch yr Unol Daleithiau yn Zhombe, Zimbabwe (1997)

Shona yw' un o'r ieithoedd Bantw sydd â fwyaf o siaradwyr brodorol. Yn ôl Ethnologue, siaredir Shona, ynghyd â thafodieithoedd Karanga, Zezuru, a Korekore gan 10.8 miliwn o bobl. Siaredir yr amrywiadau Shona Manyika a Ndau, relacionats separadament per Ethnologue, ar wahân gan Ethnologue, gan 1,025,000 a 2,380,000 o bobl yn y drefn honno. Byddai nifer olaf y siaradwyr Shona tua 14.2 miliwn o bobl. Zwlw yw'r ail iaith Bantw a siaredir fwyaf gyda 10.3 miliwn o siaradwyr yn ôl Ethnologue.

Cyfarwyddiad

Iaith ysgrifenedig safonol yw Xona gydag orgraff a gramadeg wedi'u cyfundrefnu yn ystod yr 20g a'u gosod yn y 1950au. Cyhoeddwyd nofel gyntaf Shona, Feso gan Solomon Mutswairo, ym 1957. Dysgir Shona mewn ysgolion ond nid dyma'r cyfrwng addysgu cyffredinol. Mae ganddi lenyddiaeth ac mae ganddi eiriaduron uniaith a dwyieithog (Shona - Saesneg yn bennaf). Mae Xona modern yn seiliedig ar y dafodiaith a siaredir gan y Karanga o Dalaith Masvingo, yr ardal o amgylch Zimbabwe Fawr, a'r Zezuru o ganolbarth a gogledd Zimbabwe. Fodd bynnag, mae pob tafodiaith ranbarthol yn cael ei hystyried yn swyddogol yr un mor bwysig ac yn cael ei haddysgu mewn ysgolion lleol.

Tafodieithoedd Cysylltiedig

Mae Shona yn aelod o deulu mawr ieithoedd Bantw. Yn nosbarthiad parthol Malcolm Guthrie, mae parth S10 yn dynodi continwwm tafodieithol o amrywiaethau perthynol agos, sy'n cynnwys Shona, Manyika, Nambya ac Ndau, a siaredir yn Zimbabwe a chanol Mozambique; Tawara a Tewe, y rhai sydd yn Mozambique; ac Ikalanga o Botswana a gorllewin Zimbabwe.

Gwreiddiau

N'anga neu iachawr Shona traddodiadol (Zimbabwe)

Mae’n debyg bod siaradwyr Shona wedi symud i Zimbabwe heddiw o Mapungubwe a’r cymunedau K2 yn Limpopo, De Affrica, cyn y mewnlifiad o Ewropeaid, ymfudwyr Prydeinig yn bennaf. Camsyniad yw bod siaradwyr tafodiaith Karanga wedi'u hamsugno i ddiwylliant ac iaith Ndebele cyn dod yn Kalanga. Mae'r gwall hwn yn ganlyniad uniongyrchol i begynnu gwleidyddol yn fframwaith cwricwlwm cenedlaethol Zimbabwe. Siaredir yr iaith Kalanga yn eang yn Botswana, lle nad oedd yr Ndebele erioed yn bresennol. Credir mai Kalanga oedd yr iaith a ddefnyddiwyd gan y Mapungubweans. Os yw hyn yn gywir mae'n dilyn bod tafodiaith Karanga y Shona yn deillio o Kalanga. Mae Karanga yn agosach at Kalanga na gweddill y tafodieithoedd a grybwyllir. Mae karanga a kalanga yn agosach at Venda na thafodieithoedd Shona eraill.

Tafodieithoedd

Defnyddir Shona i gyfeirio at iaith safonol sy'n seiliedig ar dafodieithoedd canolog rhanbarth Shona. Mae'r ieithoedd Xona yn ffurfio continwwm tafodieithol o Anialwch y Kalahari yn y gorllewin i Gefnfor India yn y dwyrain ac Afon Limpopo yn y de ac Afon Zambezi yn y gogledd. Er bod yr ieithoedd yn gysylltiedig, mae esblygiad a gwahaniad dros y 1000 o flynyddoedd diwethaf wedi golygu nad yw cyd-ddealltwriaeth bob amser yn bosibl heb gyfnod o feithrin. Felly, mae siaradwyr Shona Ganolog yn cael anhawster deall siaradwyr Kalanga er y gall y geiriadur gael ei rannu mewn mwy nag 80% â rhai o dafodieithoedd gorllewinol Karanga. Yn yr un modd mae tafodieithoedd y dwyrain (Shanga) a siaredir yng Nghefnfor India hefyd yn wahanol iawn. Mae llawer o wahaniaethau tafodieithol yn Shona, ond cydnabyddir tafodiaith safonol. Yn ôl gwybodaeth Ethnologue (sy'n eithrio S16 Kalanga):

• Hwesa
• S14 Karanga (Chikaranga). Wedi'i siarad yn ne Zimbabwe, ger Masvingo .

Is-dafodieithoedd: Duma, Jena, Mhari (Mari), Ngova, Venda (nid Venda ), Nyubi (a siaredir yn Matabeleland ar ddechrau'r cyfnod trefedigaethol ac sydd bellach yn gyn-Gingit), Govera.

• S12 Zezuru (Chizezuru, Bazezuru, Bazuzuru, Mazizuru, Vazezuru, Wazezuru). Wedi'i siarad yn Mashonaland a chanol Zimbabwe, ger Harare. iaith safonol

Is-dafodieithoedd: Shawasha, Gova, Mbire, Tsunga, Kachikwakwa, Harava, Nohwe, Njanja, Nobvu, Kwazvimba (Zimba).

• S11 Korekore (ardal ogleddol, Goba, Gova, Shangwe). Wedi'i siarad yng ngogledd Zimbabwe, ger Mvurwi.

Is-dafodieithoedd: Budya, Gova, Tande, Tavara, Nyongwe, Pfunde, Shan Gwe. Ieithoedd sy'n rhannol ddealladwy â Shona, y mae ei siaradwyr yn cael eu hystyried yn Shona yn ethnig, yw S15 Ndau , a siaredir ym Mozambique a Zimbabwe , ac S13 Manyika , a siaredir yn nwyrain Zimbabwe ger Mutare. ‘Deunydd llythrennedd wedi ei gyflwyno mewn ysgolion cynradd.

Mae Maho (2009) yn cydnabod Korekore, Zezuru, Manyika, Karanga, a Ndau fel ieithoedd gwahanol yn y grŵp Shona, tra bod Kalanga yn fwy dargyfeiriol.

Ffonoleg a'r Wyddor

Shona - yr wyddor ac ynganiad

Fersiwn Shona o Lyfr y Mormoniaid

Mae gan Shona bum llafariad (a, e, i, o, u) sy'n cael eu ynganu yn yr un modd ag yn Sbaeneg, synau chwibanog a chystuddiau niferus, sy'n nodweddiadol o seineg y rhanbarth. Safonwyd ei ramadeg yn yr 1950au ac mae'n sefyll allan am y defnydd o rhagddodiaid enwol (gwneir ffurfdro yn fwy gyda rhagddodiaid nag ôl-ddodiaid) ac am yr amrywiaeth o foddau geiriol, sy'n caniatáu mynegi gwahanol arlliwiau o agwedd y siaradwr tuag at weithred y berf. Mae wedi'i ysgrifennu yn yr wyddor Ladin. Mae pob sillaf Xona yn gorffen mewn llafariad ac mae'r cytseiniaid yn perthyn i'r sillaf ganlynol, e.e. magung ("bore") yn gwahanu ma.ngwa.na.ni; "Zimbabwe" yw zi.mba.bwe. Mae pob llafariad yn cael ei ynganu ar wahan ; er enghraifft, "Uno enda kupi?" (ble wyt ti'n mynd?) yn ynganu [u.no.e.nda.ku.pi][u.no.e.nda.ku.pi] . Mae'r trigraff mbw yn cael ei ynganu /mbəɡ/ /mbəɡ/.

Yr Wyddor

Map o'r ieithoedd Bantw, gweler lleoliad yr iaith Shona

Llythyren	IPA
a	/a/
b	/b/
bh	/b̤/
ch	/tʃ/
d	/d/
dh	/d̤/
dy	/dʲɡ/
dzv	/dβz/
e	/e/
f	/f/
g	/ɡ/
h	/h/
i	/i/
j	/dʒ/
k	/k/
l	/l/
m	/m/
mh	/m̤/
n	/n/
ng	/ŋ/
o	/o/
p	/p/
r	/rw/
s	/s/
sv	/ɸs/
sw	/skw/
t	/t/
tsv	/tɸs/
ty	/tʲk/
u	/u/
v	/β/
vh	/v/
w	/w/
y	/j/
z	/z/
zv	/βz/

Shona heddiw a statws

Mae Shona yn iaith swyddogol yn Zimambwe a dyma prif iaith forodol y wlad a siadedir gan oddeutu 80% o'r boblogaeth.

Diwylliant boblogaidd

Tendai (Netombo) Kazuru a wnaeth llawer i boblogeiddio cerddoriaeth mbira y Shona

Wedi annibyniaeth Simbabwe yn 1980 daeth Shona ac Ndebele a'r Saesneg yn un o dair iaith swyddogol y wlad. Ond yn 2013 newidiwyd y cyfansoddiad i gynnwys 16 iaith swyddogol, gan gynnwys ieithoedd fel Xhosa, Setswana, a Chewa (Chichewa), er bydd rhai'n dadlau bod Nambya a Ndau yn Continiwm dafodieithol o Shona.

Mae Shona yn chwarae rhan ganolog yn niwylliant boblogaidd Simbabwe. Ceir cerddoriaeth Chimurenga yn genre cerddoriaeth boblogaidd o Zimbabwe a fathwyd ac a boblogeiddiwyd gan Thomas Mapfumo. Gair iaith Shona am "ryddhad" yw Chimurenga, a ddaeth i ddefnydd cyffredin yn ystod y 'Bush War' yn erbyn llywodraeth gwyn Rhodesia. Datblygodd Mapfumo arddull o gerddoriaeth yn seiliedig ar gerddoriaeth draddodiadol Shona mbira, ond wedi'i chwarae ag offeryniaeth drydan fodern, gyda geiriau wedi'u nodweddu gan sylwebaeth gymdeithasol a gwleidyddol.

Addysg cyfrwng Shona

Roedd Robert Mugabe, Prif Weinidog neu Arlywydd Zimbabwe annibynnol hyd 2017 yn Shona, er wna wnaeth fawr ddim i hybu'r iaith hyd yr 21g (na'r un iaith arall heblaw Saesneg).

Cafwyd trafodaethau ar gyflwyno Shona fel iaith cyfrwng mewn addysg cynradd, uwchradd a phrifysgol, wedi annibyniaeth.

Wikipedia yn Shona

Yn 2006 dyfarfnwyr polisi iaith Zimbabwe y gellir defnyddio Shona fel cyfrwng addysgu mewn ysgolion cynradd hyd at radd 7, datblygiad a ddaeth 26 mlynedd ar ôl i Zimbabwe ennill ei hannibyniaeth. Canfu’r astudiaeth nad yw’r defnydd o Shona wrth addysgu a dysgu disgyblion ysgol gynradd wedi’i dderbyn yn eang. Cafwyd sawl rheswm pam fod rhai athrawon a disgyblion yn defnyddio Shona yn ystod addysgu a dysgu a pham yr oedd yn ymddangos bod mwyafrif yn ffafrio Saesneg. Un ymhlith eraill yw nad yw iaith y gwerslyfr a'r arholiad wedi newid o'r Saesneg. Daw’r astudiaeth i’r casgliad, felly, er bod y defnydd o Shona, iaith frodorol, fel cyfrwng addysgu wedi dod yn ddatblygiad ieithyddol cadarnhaol yn y wlad, mae heriau o hyd yn y cyfnod gweithredu sydd angen sylw ar unwaith. Mae’r astudiaeth felly yn argymell adolygu polisi iaith y wlad fel nad yw’n wynebu gwrthod meinwe a dylid gwneud hyn mewn ymgynghoriad eang ag athrawon.

Shona ar y cyfryngau

Mabwysiadwyd Shona fel iaith rhyngwyneb Facebook yn 2017 gan ddod yr iaith frodorol gyntaf (gydag Afrikaans) i fod mewn iaith o gyfandir Affrica. Ymunwyd hi rhai blynyddoedd wedyn gan Swahili, Hausa, Ffwlareg, a Somalieg.

Ceir ymdrechion hefyd i brif-ffrydio'r iaith ar technoleg adnabod llais a Phrosesu Iaith Naturiol (N.L.P.) er mwyn creu dyfodol hyfyw i Shona. Arweinir hyn gan wirfoddolwyr fel Blessing Kudzaishe Sibanda. Mae Sibanda yn nodi pwysigrwydd creu cynnwys yn yr iaith ar Wikipedia. Mae Shona, gyda dros 10,000 o erthyglau (yn 2023) yn yr iaith ar Wicipedia, gyda'r ieithoedd Bantw cryfaf ar y llwyfan gwyddoniadur am ddim.

Dolenni allanol

• The History of the Shona People erthygl
• Pan African Localization adroddiad ar Shona
• Esiampl o Shona,tu dalen barddoniaeth Chirikure Chirikure, gyda chyfieithiad llafar yn Saesneg
• The Teaching of Shona through the medium of Shona and English in HIgh Schools and at the University of Zimbabwe traethawd (1989)
• Shona Language erthyglau academaidd gwahanol ar yr iaith ar wefan Prifysgol Michingan State
• What are the Origins of the word Shona ffilm ddogfen fer gan Adonia Makhohliso ar Youtube

Eginyn erthygl sydd uchod am Simbabwe. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.