Sara Minwel Tibbott
Anthropolegydd ac ymchwilydd hanes llafar a llên gwerin oedd Sara Minwel Tibbot (ar lafar Minwel Tibbott fel rheol; ganwyd Sara Minwel Williams; 8 Chwefror 1936 – 13 Hydref 1998). Fe'i hysyriwyd yn arloeswr ym maes astudiaethau menywod yng Nghymru ac yn arbenigwr mewn astudio bywyd cartref a bwydydd traddodiadol, yn enwedig ryseitiau a choginiaeth Cymru.
| Sara Minwel Tibbott | |
|---|---|
 | |
| Ganwyd | Sara Minwel Williams  8 Chwefror 1936 Caerfyrddin |
| Bu farw | 13 Hydref 1998 Pentre'r Eglwys |
| Dinasyddiaeth |  Cymru |
| Galwedigaeth | ysgrifennwr, hanesydd |
Gyrfa golygu
Dechreuodd Minwel Tibbott weithio yn St Fagans yn gynnar yn y 1960au (er bod gwefan archifo Casgliad y Werin yn nodi iddi gychwyn yn 1969 [1]) ac yn ddiweddarach daeth yn Geidwad Cynorthwyol yn Adran Traddodiadau Llafar a Thafodieithoedd yn Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan. Canolbwyntiodd ei gwaith ymchwil yn bennaf ar fywydau domestig bob dydd menywod a gasglwyd trwy dystiolaeth lafar, ffotograffiaeth a ffilm, ac fe’i gosodwyd yn erbyn Cymru ar ôl yr Ail Ryfel Byd a oedd yn trawsnewid yn gyflym, ond i nifer o fenywod, roedd bywyd wedi aros yn gymharol ddigyfnewid ers cenedlaethau. Roedd offer domestig a dyfeisiau arbed llafur yn dod i'r amlwg ac ar gael, ond allan o gyrhaeddiad economaidd llawer o ferched Cymru ar yr adeg hon, fodd bynnag, wrth i'r 1960au incwm symudadwy a thaladwy yn fwy cyffredin dechreuodd hyn newid.[2] Trwy ei gwaith maes ledled Cymru, casglodd a recordiodd fywyd gwerin Cymru i'r Amgueddfa er mwyn iddo fod ar gael i bobl sydd â diddordeb ym mywyd Cymru.
Gyda chyflwyniad y recordydd tâp daeth yn bosibl i Tibbott a'r Amgueddfa recordio pobl yn siarad am eu bywydau. Trwy gasglu recordiadau o'r fath helpodd Tibbott yr Amgueddfa i adeiladu archif o atgofion llafar o fywyd traddodiadol Cymru. Mae'r casgliad bellach yn cael ei gadw yn yr archifau fel cyfweliadau wedi'u tapio neu ar ffurf llawysgrif ac mae ar gael ar wefan yr Amgueddfa.[3]
Ysgrifennu golygu
Cyfrannodd Tibbott at raglen gyhoeddiadau’r Amgueddfa ar fywyd Cymru gyda Welsh Fare. Cyhoeddwyd y llyfr yn y Gymraeg ym 1974 a dilynwyd argraffiad Saesneg ym 1975. Mae'r llyfr yn seiliedig ar dystiolaeth lafar a gasglwyd gan Tibbott gan siaradwyr ledled Cymru a roddodd wybodaeth am fwyd traddodiadol Cymru. Mae'r llyfr yn cynnwys detholiad o ryseitiau a sylwebaeth gefndir arnynt. Mae'r sylwebaeth yn academaidd ei natur ac yn egluro'r rôl y mae'r ryseitiau wedi'i chael yn hanes bwyd yng Nghymru. Yn 2017 cyhoeddwyd y llyfr ar wefan yr Amgueddfa.[3]
Rhennir y llyfr yn benodau sy'n cynnwys ryseitiau ar: bwyd sawrus (dysgl); cacennau radell; cacennau; bara; seigiau grawnfwyd a llaeth; pwdinau; pysgod; jamiau; taffi a diodydd. Mae'r ryseitiau'n cynnwys y rhai ar gyfer prydau sy'n cael eu bwyta'n gyffredin ar droad yr ugeinfed ganrif ac yn seiliedig ar wybodaeth a ddarparwyd gan bobl a oedd wedi eu defnyddio dros nifer o flynyddoedd. Fel caneuon gwerin a chwedlau gwerin, trosglwyddwyd ryseitiau ar lafar a'u goroesi trwy'r cof. Roedd hyn yn golygu y gallent gael eu hanghofio neu eu colli yn hawdd dros y cenedlaethau a hefyd golygu eu bod wedi newid dros amser. Roedd llawer o fwydydd a ryseitiau hefyd yn gysylltiedig ag arferion lleol.[3]
Yn y llyfryn The Gwalia: The Story of a Valleys Shop, amlinellodd Tibbott hanes Gwalia Stores o'i agoriad ym 1880 hyd at ei gau bron i ganrif yn ddiweddarach.[4]
Yn y llyfr Domestic Life in Wales, ysgrifennodd Tibbott am agweddau penodol ar fywyd gwerin Cymru. Gwelwyd y llyfr gan y Western Mail fel un sy'n torri tir newydd wrth astudio bywyd gwerin yng Nghymru. Dangosodd y llyfr hefyd amrywiaeth a dyfnder ymchwil Tibbot, mae'n ymdrin â hanes cymdeithasol a diwylliannol Cymru, bywyd gwerin a hanes bwyd ac mae'n seiliedig ar dystiolaeth lafar a dogfennol o amrywiaeth o ffynonellau a chyfnodau. Mae'r llyfr yn cynnwys wyth pennod ar wahanol elfennau o fywyd gwerin.
Yn Liberality and Hospitality,[5] dadansoddodd Tibbot bwysigrwydd bwyd fel ffactor cymdeithasol trwy'r oesoedd.
Yn Laundering in the Welsh Home, ysgrifennodd Tibbott am yr amser golchi cyn peiriannau, pan oedd golchi dillad yn dasg ddomestig fawr. Yn ei herthygl Sucan a Llymru,[6] dadansoddir y 'jeli' sur o flawd ceirch a gynhyrchir yng Nghymru. Wrth Cheese-making in Glamorgan trafodir tasg y menywod o wneud caws a'i gyfraniad at incwm ffermio. Yn Traditional Breads of Wales, mae Tibbott yn ysgrifennu am wneud bara cartref. Yn yr adran Going Electric, mae Tibbott yn cofnodi'r newidiadau a foderneiddiodd gegin y ffermdy a'r amheuaeth o'i gwmpas. Yn The Covering of Table Legs in (South-East) Wales, mae cyfres o ffotograffau yn dangos y traddodiad anarferol hwn. Yn y bennod olaf, Knitting Stockings in Wales, trafododd Tibbott werth economaidd gwau a'r offer sy'n gysylltiedig ag ef. Bu farw Tibbott cyn iddi gwblhau ei gwaith a chwblhaodd Beth Thomas, Ceidwad Hanes Cymdeithasol a Diwylliannol yr Amgueddfa y gwaith.
Yn ei hadolygiad o'r llyfr, ar gyfer Cyngor Llyfrau Cymru, dywedodd Susan Passmore:[7][8]
Roedd Mrs Tibbott yn arloeswr ym maes astudiaethau menywod, gyda'i chydnabyddiaeth o arwyddocâd ehangach y tasgau domestig di-glod hyn yn gyffredinol
Yn y llyfr O Wasanaeth Gwaith i Gwasanaeth Gwely: A Woman's Work, defnyddiodd Tibbott (a Beth Thomas) atgofion menywod o'r Archif Sain yn Amgueddfa Werin Cymru i ddangos sut beth oedd bywydau menywod yn ystod yr 20g. Mae'r llyfr yn dangos y sgiliau, yr ymdrech a'r oriau lawer o lafur sydd eu hangen i redeg cartref.[9]
Cyfrannodd Tibbott at gyfnodolion ysgolheigaidd fel Folk Life, lle ym 1981 cyhoeddodd ei herthygl ar Laundering in the Welsh Home.[10]
Cyhoeddodd Tibbott hefyd yn Gymraeg, gan gynnwys llyfr ar derminoleg cegin: Geirfa’r gegin: Casgliad o dermau yn ymwneud â pharatoi a choginio bwyd.
Personol golygu
Fe'i ganwyd yng Nghaerfyrddin. Priododd Minwel â Delwyn Tibbott yn 1960. Bu farw Delwyn yn ei gartref yn Llandaf, Caerdydd ar 8 Tachwedd 2021.[11]
Llyfryddiaeth Minwel Tibbot golygu
- Welsh Fare, A Selection of Traditional Recipes (Amgueddfa Werin Cymru, 1976) ISBN 0 85485 040 6
- Cooking on the Open Hearth (Amgueddfa Werin Cymru, 1982) ISBN 0 85485 055 4
- Geirfa’r gegin: Casgliad o dermau yn ymwneud â pharatoi a choginio bwyd (Amgueddfa Werin Cymru, 1983) ISBN 978-0854850648
- The Gwalia: The Story of a Valleys Shop (National Museums and Galleries of Wales, 1991) ISBN 978-0720003550
- O’r Gwaith i’r Gwely: A Woman’s Work (Amgueddfa Genedlaethol Cymru, 1994) ISBN 978-0720004168
- Domestic Life in Wales (Gwasg Prifysgol Cymru, 2002) ISBN 978 0708317464
Gweler hefyd golygu
Darllen pellach golygu
- Bwyd a Choginio: Ffynonellau Cymreig ar Goginio Archifwyd 2021-10-24 yn y Peiriant Wayback. - rhestr cyhoeddiadau yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Dolenni allanol golygu
Cyfeiriadau golygu
- ↑ People's Collection Wales, 'Minwell Tibbot'
- ↑ [1] Blog gan Lowri Jenkins, Amgueddfa Werin Cymru, 8 Mawrth 2016]
- ↑ 3.0 3.1 3.2 "People's Collection Wales, S. Minwel Tibbott".
- ↑ "The Gwalia: The Story of a Valleys Shop" (yn Saesneg). National Museums and Galleries of Wales. 1991.
- ↑ "Liberality and Hospitality: Food as Communication in Wales" (yn en). Folk Life: Journal of Ethnological Studies 24 (1). 1985. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1179/flk.1985.24.1.32.
- ↑ 'Sucan and Llymru in Wales', Folk Life: Journal of Ethnological Studies Vol. 12, 1974 - Issue 1 2013
- ↑ "Welsh Books Council".
- ↑ "Domestic Life in Wales".
- ↑ "Gwaith I'r Gwely:A Woman's Work".
- ↑ "Laundering in the Welsh Home".
- ↑ Nodyn marwolaeth yn y Western Mail