Wilhelm von Humboldt

Ieithydd ac athronydd yn yr iaith Almaeneg a diplomydd a gweinyddwr addysg yn llywodraeth Prwsia oedd Friedrich Wilhelm Christian Karl Ferdinand, Freiherr von Humboldt (22 Mehefin 1767 – 8 Ebrill 1835).

Wilhelm von Humboldt
Lithograff o Wilhelm von Humboldt gan Friedrich Oldermann ar ôl llun gan Franz Krüger
Ganwyd	Friedrich Wilhelm Christian Karl Ferdinand von Humboldt  22 Mehefin 1767  Potsdam, Kabinetthaus
Bu farw	8 Ebrill 1835  Berlin
Dinasyddiaeth	Teyrnas Prwsia
Alma mater	Alma Mater Viadrina Prifysgol Georg August Göttingen
Galwedigaeth	ieithydd, diplomydd, anthropolegydd, athro, gwleidydd, athronydd, llenor, hanesydd, cyfieithydd
Swydd	ambassador of Germany to the United Kingdom
Cyflogwr	Prifysgol Humboldt Berlin
Mudiad	German new humanism
Tad	Alexander Georg von Humboldt
Mam	Marie-Elisabeth von Humboldt
Priod	Caroline von Humboldt
Plant	Gabriele von Bülow, Adelheid von Hedemann, Caroline von Humboldt, Theodor von Humboldt
Gwobr/au	Urdd yr Eryr Du, Cymrawd Academi Celf a Gwyddoniaeth America, Urdd y Dannebrog

Bywyd cynnar ac addysg

Ganed Wilhelm von Humboldt yn Potsdam, Prwsia, ar 22 Mehefin 1767. Ei frawd iau oedd Alexander von Humboldt. Astudiodd y gyfraith ym Merlin a Göttingen.

Cwblhaodd ei astudiaethau ym Mhrifysgol Jena o 1794 i 1797, ac yno magodd gyfeillgarwch agos â Friedrich Schiller.

Ysgolheictod ieithyddol

Cafodd Humboldt flas ar ieitheg wrth iddo deithio drwy Sbaen a Ffrainc, wedi iddo raddio o Brifysgol Jena. Ei brif weithiau yn y maes hwn yw ei astudiaethau o'r Fasgeg (1821) a'r Kavi, iaith hynafol Jawa, a gyhoeddwyd wedi ei farw (1836–40).

Gyrfa ddiplomyddol

Wedi iddo ddychwelyd i Brwsia ar ôl ei deithiau yn Sbaen a Ffrainc, penodwyd Humboldt yn weinidog preswyl Prwsia i Rufain, a gwasanaethodd yn y swydd ddiplomyddol honno o 1801 i 1808.

Gwasanaethodd yn llysgennad i Fienna, Llundain, a Berlin yn y cyfnod o 1810 i 1819. Yn ystod Cyngres Prag (1813), llwyddodd i ddwyn perswâd ar Awstria i ymgynghreirio â Rwsia a Phrwsia yn erbyn Ffrainc wrth i Ryfeloedd Napoleon barhau. Ym 1815, Ymddiswyddodd mewn protest yn erbyn polisïau'r llywodraeth.

Diwygiadau addysg

Yn ei draethawd Über das Studium des Klassischen Altertums (1793), crynhoiai Humboldt ei raglen ar gyfer diwygio addysg yn yr Almaen, syniadau sydd yn esiamplau o'r newydd-ddyneiddiaeth Almaenig. Dylanwadwyd arno yn gryf gan egwyddorion addysgol Johann Heinrich Pestalozzi, a sefydlodd sawl ysgol yn y Swistir.

Rhoddwyd gyfle i Humboldt roi ei syniadau ar waith pan gafodd ei benodi'n swyddog uwch yn adran gartref llywodraeth Prwsia ym 1809, ac yn gyfrifol yn y swydd honno am addysg gyhoeddus a materion crefyddol. Anfonai athrawon i'r Swistir i astudio dulliau Pestalozzi. Ar gais Humboldt, sefydlwyd Prifysgol Berlin ym 1809 gan y Brenin Ffredrig Wiliam III. Byddai'r honno yn cael ei hail-enwi'n Brifysgol Humboldt Berlin yn sgil ei hail-agor ym 1949. Bu Humboldt hefyd yn gyfrifol am ddiwygio'r drefn addysg gynradd ym Mhrwsia, gan godi'r safonau i hyfforddi ac ardystio athrawon. Ymddiswyddodd o'r adran gartref yn Ebrill 1810, am ei fod yn anfodlon â'i safle israddol.

Diwedd ei oes

Bu farw Alexander von Humboldt yn Tegel, ger Berlin, ar 8 Ebrill 1835.

Darllen pellach

• Paul Robinson Sweet, Wilhelm von Humboldt: A Biography, dwy gyfrol (Columbus, Ohio: Ohio State University Press, 1978, 1980).
• James W. Underhill, Humboldt, Worldview and Language (Caeredin: Edinburgh University Press, 2009).