Göttingen
Rhybudd! 
|
Mae angen cywiro iaith yr erthygl hon. Beth am fynd ati i'w chywiro? Dyma restr o erthyglau i'w cywiro: Tudalennau â phroblemau ieithyddol. |
Dinas yn nhalaith Niedersachsen, Yr Almaen, yw Göttingen (Almaeneg Isel: Chöttingen). Hi yw prifddinas ardal Göttingen. Mae afon Leine yn rhedeg trwyddi, ac yn 2006, roedd ganddi boblogaeth o 129,686.
 | |
 | |
| Math | tref goleg, bwrdeistref trefol yr Almaen, dinas fawr, prif ganolfan ranbarthol, prif ddinas ranbarthol, dinas Hanseatig, special municipality association of Germany  |
|---|---|
| Poblogaeth | 118,946 |
| Pennaeth llywodraeth | Rolf-Georg Köhler, Wolfgang Meyer, Jürgen Danielowski, Rainer Kallmann, Artur Levi, Gerd Rinck, Joachim Kummer, Artur Levi, Walter Leßner, Gottfried Jungmichel, Petra Broistedt |
| Cylchfa amser | UTC+01:00, UTC+2 |
| Gefeilldref/i | |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Ardal Fetropolitan Hannover–Braunschweig–Göttingen–Wolfsburg |
| Sir | Ardal Göttingen |
| Gwlad |  Yr Almaen |
| Arwynebedd | 116.93 km² |
| Uwch y môr | 150 ±1 metr |
| Gerllaw | Leine, Kiessee in Göttingen, Weende, Lutter (Leine), Grone |
| Yn ffinio gyda | Mühlhausen/Thüringen |
| Cyfesurynnau | 51.5339°N 9.9356°E |
| Cod post | 37001–37099 |
| Pennaeth y Llywodraeth | Rolf-Georg Köhler, Wolfgang Meyer, Jürgen Danielowski, Rainer Kallmann, Artur Levi, Gerd Rinck, Joachim Kummer, Artur Levi, Walter Leßner, Gottfried Jungmichel, Petra Broistedt |
 | |
Gwybodaeth gyffredinol
golygu
Heddiw, mae Göttingen yn enwog am ei hen brifysgol (Georgia Augusta, neu Almaeneg: Georg-August-Universität), a gafodd ei sefydlu ym 1737 a daeth i fod y brifysgol fwyaf yn Ewrop. Ym 1837, protestiodd saith athro yn erbyn sofraniaeth absoliwt brenhinoedd Hanover. Fel canlyniad, collasant eu swyddi, ond daethant yn adnabyddus fel y Göttinger Sieben (Saith Göttingen).
Mae'r saith yn cynnwys rhai enwogion adnabyddus: y Brodyr Grimm, Heinrich Ewald, Wilhelm Eduard Weber, a Georg Gervinus. Hefyd, aeth gyn-ganhellor Almaenaidd Otto von Bismarck a Gerhard Schröder i'r ysgol gyfraith ym mhrifysgol Göttingen. Yno y daeth Karl Barth ei athro am y tro cyntaf. Roedd rhai o fathemategwyr amlycaf mewn hanes, sef Carl Friedrich Gauss, Bernhard Riemann, a David Hilbert yn athrawon yn y brifysgol.
Fel trefi prifysgol eraill, mae Göttingen wedi datblygu llên gwerin ei hun. Ar ddiwrnod eu doethuriaeth, mae myfyrwyr ôl-raddedig yn cael eu tynnu mewn llawgerti o'r Neuadd Fawr i ffynnon Gänseliesel, o flaen hen neuadd y dref. Mae'n rhaid iddynt ddringo'r ffynnon a chusanu'r cerflun. Mae'r arfer wedi ei wahardd gan y gyfraith mewn gwirionedd, ond nid yw'r gyfraith yn cael ei orfodi o gwbl.
Yn economaidd, mae Göttingen yn enwog am gynhyrchu peirianwaith mecanyddol manwl ac optegol, gan gynnwys adran microscopeg optegol Carl Zeiss, Inc. — mae'r ardal o gwmpas Göttingen yn hyrwyddo'i hun fel "Dyffryn Mesur". Roedd diweithdra yn Göttingen yn 12.6% yn 2003.
Mae gorsaf reilffordd i'r gorllewin o gonol y ddinas ar brif lein reilffordd o'r gogledd i'r de yn Yr Almaen.
Mae dau dîm pêl-fasged broffesiynol ganddi, gan gynnwys tîm dynion a thîm gwragedd. Maent yn chwarae yn y Basketball-Bundesliga.
Poblogaeth
golyguErs 1965, mae mwy na 100,000 o drigolion yn Göttingen. Yn 2006 roedd y boblogaeth yn 129,686. Göttingen yw'r pumed ddinas fwyaf Niedersachsen ar ôl Hannover, Braunschweig, Osnabrück ac Oldenburg.
Y trefi mawr agosaf yw Kassel (de-orllewin tua 38 km), Hildesheim (tua 70 milltir i'r gogledd), Braunschweig (tua 92 km gogledd), Erfurt (dwyrain tua 98 km), Hannover (tua 105 km i'r gogledd) a Paderborn (tua 120 km i'r gorllewin-gogledd-orllewin). Mae'n gorwedd ym mhen deheuol Rhanbarth Metropolitan Hannover-Braunschweig-Göttingen-Wolfsburg.
Daearyddiaeth
golygu
Mae'r afon Leine yn rhedeg trwy'r dref. Mae rhan ogleddol ardal Weende yn cael ei ddraenio gan Afon Weende a gogledd-ddwyrain Göttingen gan Afon Lutter. Mae coedwig Göttingen wedi ei leoli rhwng Solling, Harz, Kaufunger Wald, Bramwald a hefyd ardaloedd Stadtwald a Dransfel.
Tywydd
golyguY tymheredd cymedrig blynyddol yw 8.7 °C, a'r glawiad blynyddol ar gyfartaledd yw 644 mm. Y misoedd cynhesaf ydy mis Gorffennaf (cyfartaledd o 17.1 °C) a mis Awst (16.7 °C). Mis Ionawr (0.3 °C) a mis Chwefror (1.0 °C) yw'r misoedd oeraf. Mae'r rhan fwyaf o law yn disgyn ym mis Mehefin gyda chyfartaledd o 81 mm, yr isaf ym mis Chwefror gyda chyfartaledd o 39 mm. Ym mis Mai, ceir 6.3 awr o heulwen.
Hanes
golygu.png)
Daw tarddiad Göttingen o bentref o'r enw Gutingi, a gyfeirir ato'n gyntaf mewn dogfen yn 953. Sefydlwyd y ddinas rhwng 1150 a 1200. Yn yr oesoedd canol, roedd y ddinas yn aelod o'r Gynghrair Hanseatic ac felly yn dref gyfoethog. Mae tystiolaeth archeolegol yn dangos anheddiad mor gynnar â'r 7g. Oes crybwyllir hanesyddol cyntaf mewn dogfen gan yr Ymerawdwr Glân Rhufeinig Otto I yn 953 AD. Mae'n debyg fod y ddinas bresennol wedi cael ei sefydlu rhwng 1150 a 1180 AD. Tybir bod sefydlodd y Henry y Llew, Dug o Sacsoni a Bafaria, y ddinas. Mae'r enwau aelodau'r cyngor am y tro cyntaf mewn dogfen o 1247.
Cafodd dwy fynachlog eu sefydlu hefyd ar ymyl y dref ar ddiwedd y 13g, yn y dwyrain, yn ardal Wilhelmsplatz heddiw. Ymgartrefodd Iddewon yn Göttingen yn niwedd y 13g. Roedd y boblogaeth Iddewig yn byw yn bennaf yn agos at Eglwys Sant Jacobi ar y Jüdenstraße. Ar ôl Otto I, rhoddodd Dug Göttingen ei ffidl yn y to i'w awdurdodaeth dros Iddewon i dref Göttingen yn y blynyddoedd 1369-1370, roedd yr amodau ar gyfer Iddewon yn Göttingen dirywio yn fawr, a sawl erledigaeth waedlyd a throi nhw allan o'r dref yn dilyn. Rhwng 1460-1599, doedd dim Iddewon yn byw yn Göttingen o gwbl.
Roedd y 14g a'r 15g yn gyfnod o ehangu grym gwleidyddol ac economaidd ac fe adlewyrchir hyn yn y bensaernïaeth gyfoes. Addaswyd Eglwys Sant Ioan i mewn i neuadd gothig yn ystod hanner cyntaf y 14g. O 1330, y strwythur Gothig hefyd yn ymddangos yn Eglwys Sant Nikolai. Ar ôl cwblhau'r gwaith ar Eglwys Joan, roedd yr ailadeiladu'r Eglwys Sant Jacobi wedi dechrau yn yr ail hanner y 14g.
Mae tua 1360, pan oedd amddiffynfeydd y dref wedi cael eu hailadeiladu i gwmpasu bellach hefyd yn y dref newydd a'r hen bentref. Yn ystod y gwaith adeiladu, roedd y pedwar giatiau ddinas wedi cael eu symud ymhellach allan, ac roedd yr ardal y dref yn tyfu tua 75 hectar. roedd cyngor y ddinas yn ffurfio cynghreiriau gyda threfi cyfagos, ac roedd Göttingen ymuno â'r Gynghrair Hanseatic yn 1351 (gweler isod). Roedd Göttingen hefyd yn ennill Grona (Grone ar hyn o bryd) a nifer o bentrefi cyfagos eraill yn y dyffryn Leine. Roedd rheswm dros y cynnydd graddol o bŵer ar ddiwedd y Canol Oesoedd y pwysigrwydd economaidd cynyddol y dref. Roedd hyn yn dibynnu i raddau helaeth ar ei gysylltiad da i fasnachu y llwybr gogledd-de, yn enwedig y llwybr masnachu o'r gogledd i'r de a ddilynodd y, dyffryn Leine, sy'n derbyniodd cymorth yn fawr, yn enwedig y diwydiant tecstilau lleol. Nesaf at yr urdd o liain gwehyddion, yr urdd o wlân gwehyddion a enillwyd mewn pwysigrwydd. Roedd y gwlân ar gyfer y gwehyddu yn tarddu yn awyrgylch uniongyrchol y dref, lle hyd at 3,000 o ddefaid a 1,500 o ŵyn eu gyrru. Fe gafodd brethyn gwlân yn cael ei allforio yn llwyddiannus yr holl ffordd i mewn i'r Iseldiroedd ac i Lübeck.
Yn 1584 daeth y ddinas i feddiant dugiaid Brunswick-Wolfenbüttel ac yn 1635 ei pasiwyd hi i dŷ Lüneburg. Yn 1692 roedd cafodd ei henwi fel rhan o diriogaeth y Wladwriaeth Etholiadol anwahanadwy o Hanover (swyddogol: Etholaeth o Brunswick-Lüneburg).
Roedd Prifysgol Göttingen sefydlwyd ym 1737 gan George II August, brenin Prydain Fawr a tywysog-etholwr o Hanover. Yn ystod y cyfnod Napoleonaidd, roedd y ddinas yn nwylo Prwsia yn 1806, troi drosodd ym 1807 i'r Teyrnas Napoleon Westphalia, a'i dychwelyd at y Wladwriaeth o Hanover ym 1813 ar ôl trechu Napoleon. Yn 1814, roedd y tywysog-etholwyr o Hanover yn uchel i frenhinoedd o Hanover, ac roedd y Deyrnas o Hanover sefydledig. Yn ystod y Rhyfel Awstria-Prwsia (1866), roedd y Deyrnas o Hanover ceisio cynnal sefyllfa niwtral. Ar ôl Hanover bleidleisiodd o blaid ysgogi milwyr conffederasiwn yn erbyn Prwsia ar 14 Mehefin 1866, roedd Prwsia yn gweld hyn fel achos yn unig ar gyfer datgan rhyfel. Yn 1868, roedd y Deyrnas o Hanover diddymu ac Göttingen daeth yn rhan o dalaith Prwsiaidd o Hanover. Roedd y Talaith Hanover ddatgysylltwyd yn y pen draw yn 1946. Yn 1854 roedd y ddinas yn cysylltu â'r rheilffordd newydd Hanoferaidd De. Heddiw, mae Göttingen orsaf yn cael ei gwasanaethu gan y trenau cyflym iawn (ICE) ar y rheilffordd cyflym Hanover-Würzburg.
Prifysgolion a cholegau
golygu
Mae Göttingen yn swyddogol yn 'dref brifysgol ac yn cael ei adnabod yn arbennig am ei brifysgol. Mae Prifysgol Göttingen yn un o'r prifysgolion uchaf yn yr Almaen. Mae'n gysylltiedig â 45 enillwyr gwobr Nobel. Mae gan y brifysgol enw da yn rhyngwladol ac roedd yn 1af yn yr Almaen, 9fed yn Ewrop ac 43eg yn y byd yn 2010 gan y Times Higher Education World University Rankings. Heddiw, mae'r brifysgol yn cynnwys 13 o gyfadrannau a thua 24,000 o fyfyrwyr yn cael eu cofrestru. Mae mwy na 2,500 o athrawon ac academyddion gwaith arall yn y brifysgol, gyda chymorth gan staff technegol a gweinyddol o dros 10,000.
Mae gysylltu'n agos â'r brifysgol yn Göttingen ydy y Llyfrgell Gwladwriaeth a Phrifysgol (Almaeneg: Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen, neu SUB Göttingen. Mae yno mwy na 4 miliwn o gyfrolau a llawysgrifau gwerthfawr. Mae pedwar sefydliadau ymchwil o'r Cymdeithas Max Planck er "Hyrwyddo Gwyddoniaeth" yn cael eu lleoli yn Göttingen.
Diwylliant
golyguCyn y cyfnod rhamantaidd yn yr Almaen, roedd grŵp o feirdd Almaenig wedi astudio yn y brifysgol hon rhwng 1772 a 1776, a ffurfiodd y Hainbund Göttinger neu "Dichterbund" ('cylch o feirdd'). Roeddynt disgyblion Klopstock, maent yn adfywiodd y gân werin a ysgrifennodd farddoniaeth delynegol y cyfnod Sturm Drang. Ers y 1920au, mae'r dref wedi bod yn gysylltiedig â'r adfywiad o ddiddordeb yng ngherddoriaeth Georg Friedrich Händel. Ers 1992, a gynhelir yn flynyddol llenyddiaeth hydref Göttingen, gyda darlleniadau a darlithoedd gan awduron rhyngwladol. Mae'r Amgueddfa Bwrdeistrefol yn gasgliad o Göttingen â hanes a diwylliant y ddinas a'r rhanbarth. Mae'r casgliad celf o Brifysgol Göttingen yn yr Adran Gelf Hanes ym Mhrifysgol Göttingen yn gasgliad o baentiadau, printiau a cherfluniau. Mae'r Theater Almaeneg (DT) yn gam ddrama yn Göttingen. Mae'r theatr ifanc yn gam bach yn Göttingen, sefydlwyd gan Hans-Gunther Klein, chwaraeodd ar 4 Tachwedd 1957 yr Urfaust fel perfformiad cyntaf. Dechreuodd Evelyn Hamann a Bruno Ganz eu gyrfaoedd yma. Roedd yr gantores Ffrengig Barbara gwestai yn y theatr ifanc yn 1964 a'r canu am y tro cyntaf eu cân enwog Göttingen. Ar adeilad Lange-Geismar-Str. 44 mae synau (Glockenspiel) yn cydseinio sawl gwaith y dydd.
Enwogion
golygu- Johann Christian Eberlein (1770–1815), arlunydd
- August Neander (1789-1850), diwinydd
- Herbert Grönemeyer (g. 1956), actor a cherddor
Göttingen a Chymru
golyguArddangosfa "Panorama Wales" - http://www.sub.uni-goettingen.de/archiv/ausstell/2008/wales.html Wales related Fiction of the Romantic Period -http://www.nationallizenzen.de/angebote/nlproduct.2006-03-14.4579123427
Dolenni allanol
golygu
- www.goettingen.de – Gwefan Swyddogol Göttingen
- stadtplan.goettingen.de – Lluniau
- goecam.de - GöCam - Webcams
- Wiki-Göttingen[dolen farw] - Wikipedia Göttingen
- Fotos aus der Geschichte Göttingen - Lluniau hanesyddol Göttingen
- [1] Tai Göttingen