Wicipedia

Huang He

afon fawr yn Tsieina
(Ailgyfeiriad o Afon Felen)

Afon ail-hiraf Gweriniaeth Pobl Tsieina yw'r Huang He (黃河, Huánghé), trawslythrennir hefyd fel Huang Ho, yr Afon Felen; Afon Yangtze yw'r hiraf un. Mae'n 5464 km (3,395 milltir) o hyd a hi yw'r chweched hiraf o holl afonydd y byd.[1]

Huang He
Mathafon Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirQinghai, Sichuan, Gansu, Ningxia, Mongolia Fewnol, Shaanxi, Shanxi, Henan, Shandong Edit this on Wikidata
GwladBaner Tsieina Tsieina
Cyfesurynnau36.12419°N 116.09767°E Edit this on Wikidata
TarddiadKariqu, Mynyddoedd Bayan Har Edit this on Wikidata
AberMôr Bohai Edit this on Wikidata
LlednentyddDuo Qu, Afon wen, Afon Ddu Sichuan, Afon Qushian, Afon Daxia, Afon Huangshui, Afon Datong, Afon Tao, Zhuanglang He, Zuli He, Afon Qingshui, Afon Dustu, Wujia River, Daheihe, Afon Wuding, Afon Yan, Afon Fen, Afon Sushui, Afon Wei, Qin He, Afon Yiluo, Afon Daqing, Afon Dawen, Afon Ji, Caoqukanaal, Jindi He Edit this on Wikidata
Dalgylch752,000 cilometr sgwâr Edit this on Wikidata
Hyd5,464 cilometr Edit this on Wikidata
Arllwysiad2,571 metr ciwbic yr eiliad Edit this on Wikidata
LlynnoeddCocha Lakes, Llyn Gyaring, Llyn Ngoring, Rhaeadr Hukou Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]

Ceir tarddiad yr afon ym mynyddoedd Bayankera yn nhalaith Qinghai, 4500 medr uwch lefel y môr. Llifa tua'r dwyrain trwy saith talaith a dau ranbarth ymreolaethol: Qinghai, Sichuan, Gansu, Ningxia, Mongolia Fewnol, Shaanxi, Shanxi, Henan, a Shandong. Mae ei haber yn Dongying, Shandong, lle mae'n llifo i mewn i Fôr Bohai. Y prif ddinasoedd ar yr afon yw Lanzhou, Wuhai, Baotou, Kaifeng, Luoyang, Zhengzhou a Jinan.

Mae ei dalgylch yn 944,970 cilomedr sgwar, ond gan fod hinsawdd y rhan fwyaf o'i dalgylch yn sych, heblaw y rhan ddwyreiniol yn Henan a Shandong, mae llai o ddŵr ynddi na nifer o afonydd eraill Tsieina. Daw'r enw "yr Afon Felen" o liw y dyfroedd.

Mae ei chwrs dros y gwastadeddau yn droellog, ac mae wedi newid cwrs nifer o weithiau dros y canrifoedd. Yn y gorffennol, bu llifogydd yr afon yn gyfrifol am golli bywydau ar raddfa enfawr. Gwneir defnydd helaeth ar ddyfroedd yr afon ar gyfer dyfrhau.

Cwrs yr afon

Mae gan fasn yr Afon Felen hyd (o'r dwyrain-gorllewin) o tua (1,900 km (1,180) millt); mewn cymhariaeth mae'r pellter o Landudno i Gaerdydd tua 241.4016 km (150 milltir). Cyfanswm ei arwynebedd draenio yw tua 795,000 km sg (307 mill sg).

Ei fasn oedd man geni gwareiddiad hynafol Tsieineaidd, a hwn oedd y rhanbarth mwyaf llewyrchus yn hanes cynnar Tsieineaidd. Mae llifogydd dinistriol a newidiadau cwrs yr afon yn aml yn newid gwely'r afon, ac weithiau'n uwch na lefel y caeau fferm o'i amgylch.

Enw golygu

Nodir yr enw * C.gˤaj o fewn Llenyddiaeth Tsieineaidd gynnar (gan gynnwys yr Yu Gong; 475–221 CC) a hynny mewn Hen Tsieineeg)[2] a ellir ei sillafu mew Mandarin Modern Beijingfel xɤ neu yn pinyin fel Hé ), cymeriad sydd wedi dod i olygu "afon" mewn defnydd modern. Mae ymddangosiad cyntaf yr enw 黃河( Hen Tsieineaidd: * N-kʷˤaŋ C.gˤaj ; Tsieineaidd Canol: Huang Ha [2] ) yn Llyfr Han a ysgrifennwyd yn ystod llinach Han y Dwyrain. Mae'r ansoddair "melyn" yn disgrifio lliw parhaol y dŵr mwdlyd yng nghwrs isaf yr afon, sy'n codi o fwd sy'n cael ei gario i lawr yr afon.

Un o'r enwau Mongoleg hŷn oedd yr "Afon Ddu",[3] oherwydd bod yr afon yn rhedeg yn glir cyn iddi fynd i mewn i Lwyfandir Loess, ond enw cyfredol yr afon ymhlith Mongoliaid Mewnol yw Ȟatan Gol (Хатан гол, "Afon y Frenhines").[4] Ym Mongolia ei hun, fe'i gelwir yn syml yn Šar Mörön ( Шар мөрөн, "Afon Felen").[5]

Hanes golygu

Dynameg golygu

 
Mae'r Afon Felen yn Torri ei Chwrs gan Ma Yuan (1160–1225), llinach Song

Mae'r Afon Felen yn un o sawl afon sy'n hanfodol ar gyfer bodolaeth Tsieina. Ar yr un pryd, fodd bynnag, mae wedi bod yn gyfrifol am sawl llifogydd enbyd, gan gynnwys yr unig drychinebau naturiol mewn hanes a gofnodwyd i ladd mwy na miliwn o bobl. Ymhlith y rhai mwyaf marwol oedd llifogydd 1332–33 yn ystod llinach Yuan, llifogydd 1887 yn ystod llinach Qing a laddodd rhwng 900,000 a 2 filiwn o bobl, a llifogydd yn oes Gweriniaeth Tsieina yn 1931a laddodd rhwng 1 a 4 miliwn o bobl.[6]

Achos y llifogydd hyn yw'r holl raen mân a gludir gan yr afon o'r Llwyfandir Loess (yn llythr. "Llwyfandir y Ddaear Melyn"), sy'n cael ei adneuo yn barhaus ar hyd gwaelod ei sianel. Mae'r gwaddodiad yn achosi i argaeau naturiol gronni'n araf. Ni ellir rhagweld yr argaeau tanddwr hyn. Yn y pen draw, mae angen i'r swm enfawr o ddŵr ddod o hyd i ffordd newydd i'r môr, gan ei orfodi i ddilyn llwybr y gwrthiant lleiaf. Pan fydd hyn yn digwydd, mae'n byrstio ar draws Gwastadedd Gogledd Tsieina ac weithiau'n cymryd sianel newydd ac yn gorlifo'r rhan fwyaf o dir ffermio, dinasoedd neu drefi sy'n ei lwybr. Ar adegau, roedd yr ymateb traddodiadol o adeiladu llifgloddiau uwch ac uwch ar hyd y glannau hefyd yn cyfrannu at ddifrifoldeb y llifogydd. Pan dorrai'r llifogydd trwy'r llifgloddiau, ni allai bellach ddraenio'n ôl i wely'r afon fel y byddai ar ôl llifogydd arferol, gan fod gwely'r afon weithiau bellach yn uwch na'r cefn gwlad o'i amgylch. Gallai'r newidiadau hyn beri i geg yr afon symud cymaint â 480 kilometre (300 mi), weithiau'n cyrraedd y cefnfor i'r gogledd o Benrhyn Shandong ac weithiau i'r de.[7]

Ffynhonnell hanesyddol arall o lifogydd dinistriol yw cwymp argaeau iâ i fyny'r afon ym Mongolia Fewnol wrth i lawer iawn o ddŵr gael ei ryddhau'n sydyn. Bu 11 o lifogydd mawr y ganrif ddiwethaf, pob un yn achosi colli bywyd ac eiddo aruthrol. Y dyddiau hyn, mae ffrwydron a ollyngir o awyrennau yn cael eu defnyddio i dorri'r argaeau iâ cyn iddynt ddod yn beryglus.[8]

Cyn i argaeau modern ymddangos yn Tsieina, arferai’r Afon Felen orlifo llawer mwy. Yn y 2,540 mlynedd rhwng 595 CC a 1946 OC, cyfrifir bod yr Afon Felen wedi gorlifo 1,593 o weithiau, gan symud ei chwrs 26 gwaith heb lawer o ganlyniadau a naw gwaith yn ddifrifol.[9] Mae'r llifogydd hyn yn cynnwys rhai o'r trychinebau naturiol mwyaf marwol a gofnodwyd erioed. Cyn rheoli trychinebau modern, pan ddigwyddodd llifogydd, gallai rhai o'r boblogaeth farw o foddi i ddechrau ond yna byddai llawer mwy yn dioddef o'r newyn a lledaenu afiechydon.[10]

Yr oesoedd hynafol golygu

 
Yr Afon Felen fel y'i darlunnir ar fap darluniadol llinach Qing (adrannau)
 
Cyrsiau hanesyddol yr Afon Felen

Ym mytholeg Tsieineaidd, draeniodd y cawr Kua Fu yr Afon Felen ac Afon Wei i ddiffodd ei syched wrth iddo erlid yr Haul.[11] Mae dogfennau hanesyddol o gyfnod y Gwanwyn a'r Hydref a llinach Qin [12] yn dangos bod yr Afon Felen ar y pryd wedi llifo cryn dipyn i'r gogledd o'i chwrs presennol. Mae'r dogfennau hyn yn dangos, ar ôl i'r afon basio Luoyang, iddi lifo ar hyd y ffin rhwng Taleithiau Shanxi a Henan, yna parhau ar hyd y ffin rhwng Hebei a Shandong cyn gwagio i Fae Bohai ger Tianjin heddiw. Dilynodd allfa arall fwy neu lai'r cwrs presennol.[9]

Yr Oesoedd Canol golygu

O tua dechrau'r 3g, gostyngodd pwysigrwydd Bwlch Hangu, gyda'r amddiffynfeydd mawr a'r canolfannau milwrol yn cael eu symud i fyny'r afon i Tongguan. Yn 923 OC, torrodd y cadfridog Duan Ning y morgloddiau, gan orlifo 1,000 milltir sgwar (2,600 km2) mewn ymgais i amddiffyn prifddinas ei deyrnas rhag y Tang Diweddar. Gwrthodwyd cynnig tebyg gan y peiriannydd Sing Li Chun ynghylch gorlifo rhannau isaf yr afon i amddiffyn y gwastadeddau canolog rhag y Khitai yn 1020: roedd Cytundeb Chanyuan rhwng y ddwy wladwriaeth wedi gwahardd y Song yn benodol rhag sefydlu ffosydd newydd neu newid cyrsiau afon.[13]

Y cyfnod diweddar golygu

 
Milwyr Byddin Genedlaetholgar Tsieineaidd yn ystod llifogydd yr Afon Felen yn 1938.

Rhwng 1851 a 1855,[9][14][15] dychwelodd yr Afon Felen i'r gogledd yng nghanol y llifogydd a ysgogodd y Gwrthryfel Nien a Taiping. Amcangyfrifwyd bod llifogydd 1887 wedi lladd rhwng 900,000 a 2 filiwn o bobl,[16] a hwn yw'r rychineb naturiol ail waethaf mewn hanes (ac eithrio newyn ac epidemigau). Sefydlodd yr Afon Felen ei chwrs presennol yn ystod llifogydd 1897.[14][17]

Lladdodd llifogydd 1931 amcangyfrif o 1,000,000 i 4,000,000,[16] a dyma'r trychineb naturiol waethaf a gofnodwyd (ac eithrio newyn ac epidemigau).

Ar 9 Mehefin 1938, yn ystod yr Ail Ryfel Sino-Japaneaidd, torrodd milwyr Cenedlaetholgar o dan Chiang Kai-shek y llifgloddiau gan ddal yr afon yn ôl ger pentref Huayuankou yn Henan, gan achosi'r hyn a alwyd gan yr hanesydd o Ganada, Diana Lary, yn "rhyfel" trychineb naturiol wedi'i gyflyru". Nod yr ymgyrch oedd atal y milwyr o Japan rhag symud ymlaen trwy ddilyn strategaeth o "ddefnyddio dŵr yn lle milwyr" (daibing yishui). lladdwyd .5-.9 miliwn o bobl gan llifogydd yn 1938, llifogydd a orchuddiodd 54,000 km sg (21,000 millt sg). Fe wnaeth y llifogydd rwystro Byddin Japan rhag cymryd Zhengzhou, ar lan ddeheuol yr Afon Felen, ond ni wnaeth eu hatal rhag cyrraedd eu nod o gipio Wuhan, sef sedd dros dro llywodraeth Tsieina.[18]

Daearyddiaeth golygu

 
Sir Zoigê, Sichuan .

Argaeau pŵer trydan dŵr golygu

 
Argae Liujiaxia, Gansu
 
Argae Sanmenxia, Henan

Isod mae'r rhestr o orsafoedd pŵer trydan dŵr a adeiladwyd ar yr Afon Felen, a drefnwyd yn ôl y dyddiad agor (mewn cromfachau):

  • Argae Sanmenxia (1960; Sanmenxia, Henan)
  • Argae Sanshenggong (1966)
  • Gorsaf bŵer trydan dŵr Ceunant Qingtong (1968; Qingtongxia, Ningxia)
  • Argae Liujiaxia (Ceunant Liujia) (1974; Sir Yongjing, Gansu)
  • Argae Lijiaxia (1997) ( Sir Jainca, Qinghai)
  • Gorsaf bŵer trydan dŵr Argae Yanguoxia (Ceunant Yanguo) (1975; Sir Yongjing, Gansu)
  • Argae Tianqiao (1977)
  • Argae Bapanxia (Ceunant Bapan) (1980; Ardal Xigu, Lanzhou, Gansu)
  • Argae Longyangxia (1992; Sir Gonghe, Qinghai)
  • Gorsaf bŵer trydan dŵr Da Gorge (1998)
  • Gorsaf bŵer trydan dŵr Li Gorge (1999)
  • Argae Wanjiazhai (1999; Sir Pianguan, Shaanxi a Mongolia Fewnol)
  • Argae Xiaolangdi (2001) ( Jiyuan, Henan)
  • Argae Laxiwa (2010) ( Guide County, Qinghai)
  • Argae Yangqu (2016) ( Sir Xinghai, Qinghai)
  • Argae Maerdang (2018) ( Sir Maqên, Qinghai)

Fel yr adroddwyd yn 2000, roedd gan y 7 gorsaf ynni dŵr fwyaf (Longyangxia, Lijiaxia, Liujiaxia, Yanguoxia, Bapanxia, Daxia a Qinglongxia) gyfanswm y capasiti gosodedig o 5,618 MW.[19]

Croesfannau golygu

 
Dinasoedd mawr ar hyd yr Afon Felen

Y prif bontydd a fferïau yn ôl enwau'r dalaith yn nhrefn hwylio i fyny'r afon yw: 

Shandong

  • Pont Afon Felen Dongying
  • Pont Afon Felen Shengli ( Dongying )
  • Pont Afon Felen Lijin (Dongying)
  • Pont Reilffordd Ffordd Felen Binzhou
  • Pont Priffordd Afon Felen Binzhou
  • Gwibffordd Binzhou - Laiwu Pont Afon Felen Binzhou (Binzhou - Zibo )
  • Pont Afon Felen Huiqing (Binzhou-Zibo)
  • Pont Afon Felen Jiyang ( Jinan )
  • Gwibffordd G20 Qingdao - Yinchuan Pont Afon Felen Jinan (Jinan)
  • Pont Afon Felen Jinan
  • Pont Rheilffordd Afon Melyn Luokou (Jinan)
  • Pont Afon Felen Jinan Jianbang
  • Rheilffordd Gyflym Beijing-Shanghai Pont Afon Felen Jinan (Jinan– Dezhou )
  • Gwibffordd Beijing-Taipei Pont Afon Felen Jinan (Jinan-Dezhou)
  • Rheilffordd Beijing-Shanghai Pont Newydd Afon Felen Jinan (Jinan-Dezhou)
  • Pont Afon Felen Pingyin (Jinan- Liaocheng )

Shandong– Henan

  • Pont Rheilffordd Melyn Sunkou Rheilffordd Beijing-Kowloon ( Jining - Puyang )
  • Pont Priffordd Afon Felen Juancheng ( Heze –Puyang)
  • Pont Briffordd Afon Melyn Dongming (Heze-Puyang)

Henan

  • Pont Afon Felen Kaifeng ( Kaifeng )
  • Pont Afon Felen Zhengzhou ( Zhengzhou )

Shanxi –Henan

  • Pont Afon Felen Sanmen ( Sanmenxia )

Shaanxi –Henan

  • Pont Afon Felen Hancheng Yumenkou

Ningxia

  • Pont Afon Felen Yinchuan ( Yinchuan )

Mongolia Fewnol

  • Pont Afon Felen Baotou ( Baotou )

Gansu

  • Pont Afon Felen Lanzhou
  • Pont Zhongshan ( Lanzhou )

Qinghai

  • Pont Afon Felen Dari

Ffawna golygu

Pysgod golygu

 
Mae'r pysgod paradwys yn adnabyddus iawn, ac mae'n tarddu o fasnau afonydd Dwyrain Asia, gan gynnwys yr Afon Felen

Mae basn yr Afon Felen yn gyfoethog o bysgod, gan ei fod yn gartref i fwy na 160 o rywogaethau brodorol mewn 92 genera a 28 teulu, gan gynnwys 19 o rywogaethau nad oes unrhyw le arall yn y byd ( endemig ).[20][21] Fodd bynnag, oherwydd colli cynefinoedd, llygredd, rhywogaethau a gyflwynwyd a gorbysgota mae llawer o'r rhywogaethau brodorol wedi dirywio neu ddiflannu'n llwyr; cydnabyddir bod sawl un dan fygythiad ar Restr Goch Tsieina.[20][22]

Yn y 2000au, dim ond 80 o bysgod brodorol (mewn 63 genera a 18 teulu) a gofnodwyd ym masn yr Afon Felen.[20] Mewn cyferbyniad, mae pysgod a gyflwynwyd wedi cynyddu o ran nifer a nifer y rhywogaethau; dim ond un rhywogaeth pysgod a gyflwynwyd a gofnodwyd yn y 1960au pan gyhoeddodd yr ichthyolegydd Li Sizhong ei arolwg gwreiddiol o ffawna pysgod y rhanbarth, ond erbyn y 2000au roedd 26.[20]

Llygredd golygu

Ar 25 Tachwedd 2008, fe ffeiliodd Tania Branigan, gohebydd o'r The Guardian adroddiad "China's Mother River: the Yellow River", gan honni bod llygredd difrifol wedi gwneud traean o Afon Felen Tsieina yn amhosibl ei defnyddio hyd yn oed at ddefnydd amaethyddol neu ddiwydiannol, oherwydd gollyngiadau cemegolion o ffatrioedd a charthffosiaeth. o ddinasoedd sy'n ehangu'n gyflym.[23] Roedd Comisiwn Cadwraeth yr Afon Felen wedi cynnal arolwg o fwy nag wyth mile o filltiroedd o'r afon yn 2007 a dywedwyd bod 33.8% o system yr afon wedi cofrestru'n waeth na "lefel pump" y meini prawf a ddefnyddir gan Raglen Amgylcheddol y Cenhedloedd Unedig.  Mae lefel pump yn anaddas ar gyfer yfed, defnydd diwydiannol, neu hyd yn oed amaethyddiaeth. Dywedodd yr adroddiad fod gwastraff a charthffosiaeth a ollyngwyd i'r system y llynedd yn gyfanswm o 4.29b tunnell. Roedd diwydiant a gweithgynhyrchu yn cynnwys 70% o'r gollyngiad i'r afon gydag aelwydydd yn gyfrif am 23% ac ychydig dros 6% yn dod o ffynonellau eraill.  ]

Mewn diwylliant golygu

Yn yr hen amser, credwyd bod yr Afon Felen yn llifo o'r Nefoedd fel parhad o'r Llwybr Llaethog. Mewn chwedl Tsieineaidd, dywedir i Zhang Qian gael ei gomisiynu i ddod o hyd i darddiad yr Afon Felen. Ar ôl hwylio i fyny'r afon am ddyddiau lawer, gwelodd ferch yn nyddu, a buches fuwch. Ar ôl gofyn i'r ferch ble'r oedd hi, fe gyflwynodd ei gwennol nyddu iddo, i'w dangos i'r astrolegydd Yen Chün-p'ing. Pan ddaeth Zhang Qian i ddiwedd ei daith, roedd yr astrolegydd yn ei gydnabod fel gwennol y Ferch Gwehyddu (Vega), ac, ar ben hynny, dywedodd ei fod ar yr union foment yr oedd Zhang wedi derbyn y wennol, ei fod wedi gweld seren grwydrol yn rhyngosod ei hun rhwng y Weaving Girl a'r fuches (Altair).

Mae enwau taleithiau Hebei a Henan yn deillio o enw'r Afon Felen. Mae eu henwau'n golygu: "Gogledd yr Afon" a "De'r Afon", er na fu'r ffin rhyngddynt yn sefydlog erioed, ac ar hyn o bryd nid y ffin rhwng Hebei a Henan yw'r Afon Felen, ond Afon Zhang.

Yn draddodiadol, credir bod y gwareiddiad Tsieineaidd yn tarddu ym masn yr Afon Felen. Mae'r Tsieineaid yn cyfeirio at yr afon fel "y Fam Afon" a "chrud gwareiddiad Tsieineaidd". Yn ystod hanes hir China, ystyriwyd bod yr Afon Felen yn fendith yn ogystal â melltith ac fe’i llysenwyd yn “Falchder Tsieina” a “Thristwch Tsieina”.[24]

Weithiau, mewn barddoniaeth, gelwir yr Afon Felen yn "y Llif Mwdlyd" (濁流;浊流; ). Defnyddir yr idiom Tsieineaidd "pan fydd yr Afon Felen yn llifo'n glir" i gyfeirio at ddigwyddiad na fydd byth yn digwydd ac mae'n debyg i'r ymadrodd Saesneg "pan fydd moch yn hedfan".

Cyfeiriadau golygu

  1. ↑ Yellow River (Huang He) Delta, China, Asia. Geol.lsu.edu (28 Chwefror 2000). Adalwyd 2013-02-04.
  2. ↑ 2.0 2.1 Baxter, Wm. H. & Sagart, Laurent. "Baxter–Sagart Old Chinese Reconstruction". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-04-25. (1.93 MB), p. 41 and 52. 2011.
  3. ↑ Parker, Edward H. China: Her History, Diplomacy, and Commerce, from the Earliest Times to the Present Day, p. 11. Dutton (New York), 1917.
  4. ↑ Geonames.de. "geonames.de: Huang He".
  5. ↑ Bawden, Charles (1997). Mongolian–English Dictionary. Kegan Paul, reprinted 2010 by Routledge. tt. 537 and 593. ISBN 9781136155888.
  6. ↑ White, Matthew (2012). The Great Big Book of Horrible Things. W. W. Norton. t. 47. ISBN 9780393081923.
  7. ↑ Gascoigne, Bamber and Gascoigne, Christina (2003) The Dynasties of China, Perseus Books Group, ISBN 0786712198
  8. ↑ The Ice Bombers Move Against Mongolia. strategypage.com (29 Mawrth 2011)
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 Tregear, T. R. (1965) A Geography of China, pp. 218–219. Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Treg" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
  10. ↑ "Flooding and communicable diseases fact sheet". World Health Organization. t. 2. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-02-13. Cyrchwyd 27 Gorffennaf 2011.
  11. ↑ Summary of the story given in the definition of 夸父追日: [A Dictionary of Current Chinese (Seventh Edition)] |trans-title= requires |title= (help) (yn Tsieinëeg). Beijing: The Commercial Press. 1 Medi 2016. tt. 513, 755. ISBN 978-7-100-12450-8.
  12. ↑ "Qin Dynasty Map Archifwyd 2015-01-05 yn Archive.is".
  13. ↑ Elvin, Mark & Liu Cuirong (eds.) Studies in Environment and History: Sediments of Time: Environment and Society in Chinese History, pp. 554 ff. Cambridge Uni. Press, 1998. ISBN 0-521-56381-X.
  14. ↑ 14.0 14.1 Grousset, Rene. The Rise and Splendour of the Chinese Empire, p. 303. University of California Press, 1959.
  15. ↑ Tsai, Shih-Shan Henry. SUNY Series in Chinese Local Studies: The Eunuchs in the Ming Dynasty. SUNY Press, 1996. ISBN 0791426874, 9780791426876.
  16. ↑ 16.0 16.1 International Rivers Report. "Before the Deluge Archifwyd 2008-07-04 yn y Peiriant Wayback.". 2007. Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "internationalrivers.org" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
  17. ↑ Needham, Joseph. Science and Civilization in China. Vol. 1. Introductory Orientations, p. 68. Caves Books Ltd. (Taipei), 1986 ISBN 052105799X.
  18. ↑ Lary, Diana. "The Waters Covered the Earth: China's War-Induced Natural Disaster". Op. cit. in Selden, Mark & So, Alvin Y., eds. War and State Terrorism: The United States, Japan, and the Asia-Pacific in the Long Twentieth Century, pp. 143–170. Rowman & Littlefield, 2004 ISBN 0742523918.
  19. ↑ Yellow River Upstream Important to West-East Power Transmission People's Daily, 14 December 2000
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 Xie, J.Y.; W.J. Tang; Y.H. Yang (2018). "Fish assemblage changes over half a century in the Yellow River, China". Ecology and Evolution 8 (8): 4173–4182. doi:10.1002/ece3.3890. PMC 5916296. PMID 29721289. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5916296.
  21. ↑ Li, S.Z. (2015). Fishes of the Yellow River and Beyond. The Sueichan Press. tt. 1–414. ISBN 9789578596771. OL 25879703M. Li Sizhong (2017). Fishes of the Yellow River (yn Tsieinëeg). Qingdao: Ocean University of China Publishing House. ISBN 978-7-567-01537-1. OCLC 1059445413. OL 27401428M. Wikidata Q65116992.
  22. ↑ Watts, J. (19 Ionawr 2007). "A third of fish species killed in Yellow River". The Guardian. Cyrchwyd 2 Mawrth 2019.
  23. ↑ Branigan, Tania (25 Tachwedd 2008). "One-third of China's Yellow River 'unfit for drinking or agriculture' Factory waste and sewage from growing cities has severely polluted major waterway, according to Chinese research". The Guardian. UK. Cyrchwyd 14 Mawrth 2009.
  24. ↑ Cheng, Linsun and Brown, Kerry (2009) Berkshire encyclopedia of China, Berkshire Publishing Group, p. 1125 ISBN 978-0-9770159-4-8
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Huang_He&oldid=11834256"