Aturri

Mae Aturri (Basgeg; Ffrangeg: Adour, Ocsitaneg: Ador) yn afon, sy'n tarddu yn y Pyreneau (yn département Hautes-Pyrénées), sy'n llifo drwy ardal y Landes ac yn llifo i'r môr yn Angelu yn Lapurdi.

Aturri

Math	y brif ffrwd, afon
Daearyddiaeth
Gwlad	Ffrainc
Uwch y môr	5 metr
Cyfesurynnau	43.5294°N 1.5236°W
Tarddiad	La Mongie
Aber	Cefnfor yr Iwerydd
Llednentydd	Échez, Gaves réunis, Arros, Ardanabia, Gabas, Bidouze, Gave de Pau, Midouze, Afon Errobi, Estéous, Luy, Aran, Léez, Bahus, Bayle, Bergons, Adour de Lesponne, Adour de Payolle, Adour du Tourmalet, Arrioutor, Broussau, Buros, Cabanes, Canal d'Alaric, Q2936005, Chatéou, Gailleste, Gaillou, Gioulé, Hontines, Houniou, Lespontès, Louet, Louts, Luzoû, Léès, moulin de Bordes, Ourden, Poustagnac, Saget, Saint-Jean, Saussède
Dalgylch	16,912 ±1 cilometr sgwâr
Hyd	308 cilometr
Arllwysiad	350 ±0.001 metr ciwbic yr eiliad
Llynnoedd	Lac de Payolle
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Enw

Mae Aturri yn croesi Baiona

Hen lwybr afon Aturri yn yroesoedd canol, a'r aber newydd ers 1578

Aturrus oedd enw Lladin yr afon.

Yn Gwasgwyneg, ystyr adour yw ‘ffynnon’ neu ‘camlas’.

Hanes

Yn y gorffennol, nid yn yr un lle roedd afon Aturri'n llifo i'r môr, ond tua 40 cilomedr i'r gogledd o Baiona. Yn wreiddiol, roedd Afon Aturri yn gadael Baiona a throi 3 km i'r gogledd, gan lifo'n gyfochrog â'r arfordir am oddeutu 15 km ac, wedi llifo heibio tref Capbreton, troi i'r gorllewin ac aberu yng Nghefnfor yr Iwerydd. Dangosodd Bernard Saint-jours (1877-1938) mai Ffos Capbreton gyfredol oedd aber afon Adour yn yr hen ddyddiau.

Yn ôl Cronographus anni 354 (4g), roedd modd llywio ar afon Aturri hyd at Aire-sur-l'Adour, 115 cilomedr i fyny'r afon. Parhaodd y rhan fwyaf o'r dŵr i lifo i'r môr ger Capbreton yn yr aber gwreiddiol. Fodd bynnag, symudodd hefyd ymhellach i'r gogledd, gan greu ail aber, a lifodd i'r ardal o amgylch Vieux-Boucau-les-Bains. O ganlyniad, gostyngodd lefel dŵr yr afon rhwng Baiona a Capbreton. Ym 1517, rhwng Vieux-Boucau-les-Bains a Capbreton, crëwyd trydydd aber dros dro hefyd, ond caeodd ar ei ben ei hun.

Yn y 12g, dechreuodd Aturri lifo i'r môr ger Baiona, gyda'r aber yn symud yn barhaus. Ar ddiwedd y ganrif, fodd bynnag, ar ôl storm, cymerodd yr afon ei llwybr gogleddol yn ôl i Capbreton. Dyma un o'r rhesymau pam y symudodd llawer o fasnachwyr a chrefftwyr o Baiona i Donostia pan sefydlwyd y ddinas yno ym 1181.

Tua diwedd y 15fed ganrif, daeth yn anodd i'r afon gyrraedd y môr yn ardal Capbreton, fel bod yr afon yn raddol ymestyn ei chwrs ymhellach i'r gogledd a llifo i'r ardal o amgylch Llyn Souston heddiw. Mae'n bosib mai achos y ffenomen ryfedd hon oedd y llanw neu storm enfawr, neu'r ddau.

Daeth mordwyo o ddinas Bainoa i'r môr yn anos, felly roedd angen datrysiad. Gofynnodd y ddinas yn gyntaf i Siarl VIII o Ffrainc ac yna Louis XII o Ffrainc gyflawni'r gwaith cloddio cyn gynted â phosibl fel y gallai'r afon Aturri lifo i'r môr yn ardal wreiddiol Capbreton. Fodd bynnag, arhosodd y sefyllfa yr un fath tan y 1560au.

Ym 1572 dechreuwyd cloddio'r gwregys twyni ger Bokale o dan gyfarwyddyd y peiriannydd Louis de Foix ac o'r diwedd ym 1578 cwblhawyd yr aber artiffisial presennol ym mwrdeistref Bokale, a elwid wedyn yn "Boucau Neuf" ("aber newydd").

Mae dyfroedd a thonnau Bae Bizkaia yn gollwng mwy na hanner miliwn tunnell o dywod bob blwyddyn yn erbyn yr aber hon. O ganlyniad, ganlyniad, weithiau bu'n rhaid i borthladd Baiona gau wrth ddisgwyl clirio'r tywod.

Mae coedwig gyfagos Xiberta hefyd yn dyddio'n ôl i'r 19eg ganrif. Cafodd ei phlannu yn yr 16eg ganrif, gyda'r nod o sychu'r corsydd a oedd yn bodoli yn yr ardal hon yn wreiddiol.

Daearyddiaeth

Mae Aturri yn tarddu o gwm Campan yn Bigorre, ar gyffordd tair nant:

• Aturri Payolle, o fynyddoedd Arbizu (2,831 m.)
• Aturri Grippe, sy'n tarddu o'r graig ar Pic du Midi de Bigorre (2,877 m)
• Aturri Lesponne, sy'n tarddu ym massif Lascours (2,488 m.)

Dyna lle mae ei daith 335 km yn cychwyn. Llifa'r afon i'r gogledd am gan cilomedr trwy'r Hautes-Pyrénées ac i département Gers . Yno, mae'n mynd i'r gorllewin o amgylch gwinllannoedd Madiran. Unwaith y bydd yn y Landes mae'n rhannu bryniau Chalosse tua'r de a Landes Gasgwyn tua'r gogledd.

Yn Port-de-Lann, ger Peirahorada, mae dyfroedd o Laveda, Bearn a Zuberoa yn ymuno â hi. Mae ei haber ym Mae Bizkaia, rhwng Angelu a Tarnose.

Mae afon yn dal i fod yn gartref i lyswennod ac eog (Salmo salar), ac yn brin ymysg afonydd Ewrop yn hynny o beth

.

Llednentydd

Ochr	Enw	Y rhanbarth
Ochr dde	Aturri Payolle	Bigorra
Chwith	Aturri Grippe	Bigorra
Chwith	Aturri Lesponne	Bigorra
Chwith	Oussouet	Bigorra
Chwith	Methu	Rivière-Basse
Ochr dde	Échez	Rivière-Basse
Chwith	Estéous	Rivière-Basse
Ochr dde	Louet	Rivière-Basse
Chwith	Bergons	Armañac a Vic-Bilh
Chwith	Saget	Armañac a Vic-Bilh
Chwith	Léez	Armañac a Vic-Bilh
Chwith	Bahus	Chalosse
Chwith	Gabas	Chalosse
Ochr dde	Midouze	Rhanbarth Marzana
Chwith	Louts	Chalosse
Chwith	Luy	Chalosse
Chwith	Gaves Réunis	Bearno
Chwith	Biduze	Gwlad y Basg Gogleddol
Chwith	Arhan	Gwlad y Basg Gogleddol
Chwith	Ardanabia	Gwlad y Basg Gogleddol
Chwith	Errobi	Gwlad y Basg Gogleddol

Hydrograffeg

Mae'r Aturri yn un o brif afonydd Gwlad y Basg a Ffrainc. Ymhlith afonydd y rhanbarth sy'n llifo i'r môr, mae ganddi'r llif uchaf, er bod y Dordogne a'r Charente yn hirach.

Afon fynyddig ei tharddiad gyda threfn eira-glaw yw hi. Dyma'r llif blynyddol o'r is-fasnau.

Basn	Arwyneb ( km² )	Cyfartaledd llif blynyddol (m³ / s)
Ffynnon Ganolog	5,780	64.2
Midouze	3,590	20.5
Afonydd o Bearn	5,400	182
Afonydd Gwlad y Basg	2.110

Mae'n afon y gellid ei mordwyo am 75 cilomedr olaf ei llwybr.

Y prif fwrdeistrefi y mae'n eu croesi

• Bagnères-de-Bigorre (Hautes-Pyrénées)
• Tarbes (Hautes-Pyrénées)
• Riscle (Gers)
• Aire-sur-l'Adour (Landes)
• Dax (Landes)
• Baiona (Lapurdi)
• Bokale (Lapurdi)
• Angelu (Lapurdi)

Oriel

• Croesi Aire-sur-l'Adour
  Croesi Aire-sur-l'Adour
• Goleudy yn yr aber
  Goleudy yn yr aber
• Mae afon Biduze yn croesi'r Bidaxune
  Mae afon Biduze yn croesi'r Bidaxune
• Porthladd Baiona
  Porthladd Baiona
• Croesi Saint-Sever
  Croesi Saint-Sever
• Aturri
  Aturri
• Croesi Port-de-Lanne
  Croesi Port-de-Lanne
• Eglwys
  Eglwys
• Machlud haul wrth y bar, Angelu
  Machlud haul wrth y bar, Angelu

Dolenni allanol

•   Pysgota llyswennod a brwyniaid yn Aturri
• Hanes a daearyddiaeth Aturri
• Cronfa ddata Sandre
•   Joseba Aurkenerena: Llwybr newidiol afon Aturri a Gascons San Sebastián. [1]