Aturri
Mae Aturri (Basgeg[1]; Ffrangeg: Adour, Ocsitaneg: Ador) yn afon, sy'n tarddu yn y Pyreneau (yn département Hautes-Pyrénées), sy'n llifo drwy ardal y Landes ac yn llifo i'r môr yn Angelu yn Lapurdi.
 | |
| Math | y brif ffrwd  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Gwlad | Ffrainc |
| Uwch y môr | 5 metr |
| Cyfesurynnau | 43.5294°N 1.5236°W |
| Tarddiad | La Mongie |
| Aber | Cefnfor yr Iwerydd |
| Llednentydd | Échez, Gaves réunis, Arros, Ardanabia, Gabas, Bidouze, Gave de Pau, Midouze, Afon Errobi, Estéous, Luy, Aran, Léez, Bahus, Bayle, Bergons, Adour de Lesponne, Adour de Payolle, Adour du Tourmalet, Arrioutor, Broussau, Buros, Cabanes, Canal d'Alaric, Q2936005, Chatéou, Gailleste, Gaillou, Gioulé, Hontines, Houniou, Lespontès, Louet, Louts, Luzoû, Léès, moulin de Bordes, Ourden, Poustagnac, Saget, Saint-Jean, Saussède |
| Dalgylch | 16,912 ±1 cilometr sgwâr |
| Hyd | 308 cilometr |
| Arllwysiad | 350 ±0.001 metr ciwbic yr eiliad |
| Llynnoedd | Lac de Payolle |
 | |
Enw golygu
_EU.jpg)
Aturrus oedd enw Lladin yr afon.
Yn Gwasgwyneg, ystyr adour yw ‘ffynnon’ neu ‘camlas’.
Hanes golygu
Yn y gorffennol, nid yn yr un lle roedd afon Aturri'n llifo i'r môr, ond tua 40 cilomedr i'r gogledd o Baiona. Yn wreiddiol, roedd Afon Aturri yn gadael Baiona a throi 3 km i'r gogledd, gan lifo'n gyfochrog â'r arfordir am oddeutu 15 km ac, wedi llifo heibio tref Capbreton, troi i'r gorllewin ac aberu yng Nghefnfor yr Iwerydd. Dangosodd Bernard Saint-jours (1877-1938) mai Ffos Capbreton gyfredol oedd aber afon Adour yn yr hen ddyddiau[2].
Yn ôl Cronographus anni 354 (4g), roedd modd llywio ar afon Aturri hyd at Aire-sur-l'Adour, 115 cilomedr i fyny'r afon.[3] Parhaodd y rhan fwyaf o'r dŵr i lifo i'r môr ger Capbreton yn yr aber gwreiddiol. Fodd bynnag, symudodd hefyd ymhellach i'r gogledd, gan greu ail aber, a lifodd i'r ardal o amgylch Vieux-Boucau-les-Bains. O ganlyniad, gostyngodd lefel dŵr yr afon rhwng Baiona a Capbreton. Ym 1517, rhwng Vieux-Boucau-les-Bains a Capbreton, crëwyd trydydd aber dros dro hefyd, ond caeodd ar ei ben ei hun.
Yn y 12g, dechreuodd Aturri lifo i'r môr ger Baiona, gyda'r aber yn symud yn barhaus. Ar ddiwedd y ganrif, fodd bynnag, ar ôl storm, cymerodd yr afon ei llwybr gogleddol yn ôl i Capbreton. Dyma un o'r rhesymau pam y symudodd llawer o fasnachwyr a chrefftwyr o Baiona i Donostia pan sefydlwyd y ddinas yno ym 1181.
Tua diwedd y 15fed ganrif, daeth yn anodd i'r afon gyrraedd y môr yn ardal Capbreton, fel bod yr afon yn raddol ymestyn ei chwrs ymhellach i'r gogledd a llifo i'r ardal o amgylch Llyn Souston heddiw. Mae'n bosib mai achos y ffenomen ryfedd hon oedd y llanw neu storm enfawr, neu'r ddau.
Daeth mordwyo o ddinas Bainoa i'r môr yn anos, felly roedd angen datrysiad. Gofynnodd y ddinas yn gyntaf i Siarl VIII o Ffrainc ac yna Louis XII o Ffrainc gyflawni'r gwaith cloddio cyn gynted â phosibl fel y gallai'r afon Aturri lifo i'r môr yn ardal wreiddiol Capbreton. Fodd bynnag, arhosodd y sefyllfa yr un fath tan y 1560au.
Ym 1572 dechreuwyd cloddio'r gwregys twyni ger Bokale o dan gyfarwyddyd y peiriannydd Louis de Foix ac o'r diwedd ym 1578 cwblhawyd yr aber artiffisial presennol ym mwrdeistref Bokale, a elwid wedyn yn "Boucau Neuf" ("aber newydd").
Mae dyfroedd a thonnau Bae Bizkaia yn gollwng mwy na hanner miliwn tunnell o dywod bob blwyddyn yn erbyn yr aber hon. O ganlyniad, ganlyniad, weithiau bu'n rhaid i borthladd Baiona gau wrth ddisgwyl clirio'r tywod.
Mae coedwig gyfagos Xiberta hefyd yn dyddio'n ôl i'r 19eg ganrif. Cafodd ei phlannu yn yr 16eg ganrif, gyda'r nod o sychu'r corsydd a oedd yn bodoli yn yr ardal hon yn wreiddiol.
Daearyddiaeth golygu
Mae Aturri yn tarddu o gwm Campan yn Bigorre, ar gyffordd tair nant:
- Aturri Payolle, o fynyddoedd Arbizu (2,831 m.)
- Aturri Grippe, sy'n tarddu o'r graig ar Pic du Midi de Bigorre (2,877 m)
- Aturri Lesponne, sy'n tarddu ym massif Lascours (2,488 m.)
Dyna lle mae ei daith 335 km yn cychwyn. Llifa'r afon i'r gogledd am gan cilomedr trwy'r Hautes-Pyrénées ac i département Gers . Yno, mae'n mynd i'r gorllewin o amgylch gwinllannoedd Madiran. Unwaith y bydd yn y Landes mae'n rhannu bryniau Chalosse tua'r de a Landes Gasgwyn tua'r gogledd.
Yn Port-de-Lann, ger Peirahorada, mae dyfroedd o Laveda, Bearn a Zuberoa yn ymuno â hi. Mae ei haber ym Mae Bizkaia, rhwng Angelu a Tarnose.
Mae afon yn dal i fod yn gartref i lyswennod ac eog (Salmo salar), ac yn brin ymysg afonydd Ewrop yn hynny o beth
.
Llednentydd golygu
| Ochr | Enw | Y rhanbarth |
|---|---|---|
| Ochr dde | Aturri Payolle | Bigorra |
| Chwith | Aturri Grippe | Bigorra |
| Chwith | Aturri Lesponne | Bigorra |
| Chwith | Oussouet | Bigorra |
| Chwith | Methu | Rivière-Basse |
| Ochr dde | Échez | Rivière-Basse |
| Chwith | Estéous | Rivière-Basse |
| Ochr dde | Louet | Rivière-Basse |
| Chwith | Bergons | Armañac a Vic-Bilh |
| Chwith | Saget | Armañac a Vic-Bilh |
| Chwith | Léez | Armañac a Vic-Bilh |
| Chwith | Bahus | Chalosse |
| Chwith | Gabas | Chalosse |
| Ochr dde | Midouze | Rhanbarth Marzana |
| Chwith | Louts | Chalosse |
| Chwith | Luy | Chalosse |
| Chwith | Gaves Réunis[4] | Bearno |
| Chwith | Biduze | Gwlad y Basg Gogleddol |
| Chwith | Arhan | Gwlad y Basg Gogleddol |
| Chwith | Ardanabia | Gwlad y Basg Gogleddol |
| Chwith | Errobi | Gwlad y Basg Gogleddol |
Hydrograffeg golygu
Mae'r Aturri yn un o brif afonydd Gwlad y Basg a Ffrainc. Ymhlith afonydd y rhanbarth sy'n llifo i'r môr, mae ganddi'r llif uchaf, er bod y Dordogne a'r Charente yn hirach.
Afon fynyddig ei tharddiad gyda threfn eira-glaw yw hi. Dyma'r llif blynyddol o'r is-fasnau.
| Basn | Arwyneb ( km² ) |
Cyfartaledd llif blynyddol (m³ / s) |
|---|---|---|
| Ffynnon Ganolog | 5,780 | 64.2 |
| Midouze | 3,590 | 20.5 |
| Afonydd o Bearn | 5,400 | 182 |
| Afonydd Gwlad y Basg | 2.110 |
Mae'n afon y gellid ei mordwyo am 75 cilomedr olaf ei llwybr.
Y prif fwrdeistrefi y mae'n eu croesi golygu
Oriel golygu
-
Croesi Aire-sur-l'Adour
-
Goleudy yn yr aber
-
Mae afon Biduze yn croesi'r Bidaxune
-
Porthladd Baiona
-
Croesi Saint-Sever
-
Aturri
-
Croesi Port-de-Lanne
-
Eglwys
-
Machlud haul wrth y bar, Angelu
.jpg){kind=link}
Cyfeiriadau golygu
- ↑ Euskaltzaindia: 166. araua: Euskal Herriko ibaiak.
- ↑ ""La ciudad y el puerto de Bayona. De los origenes hasta la nueva desembocadura del Adour en el siglo XVI. Michel Bochaca / Beatriz Arizaga. Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco. Untzi Museoa, Donostia, 2012, 71-87. orr" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2016-03-05. Cyrchwyd 2021-05-13.
- ↑ (yn es) La Navarra marítima, Pamiela, ISBN 84-7681-284-1
- ↑ Paueko uhaitza eta Oloroeko uhaitza ibaiek osatua
Dolenni allanol golygu
- Pysgota llyswennod a brwyniaid yn Aturri
- Hanes a daearyddiaeth Aturri
- Cronfa ddata Sandre
- Joseba Aurkenerena: Llwybr newidiol afon Aturri a Gascons San Sebastián. [1]