John Ceiriog Hughes

Bardd o Gymro oedd John Ceiriog Hughes (25 Medi 1832 – 23 Ebrill 1887), a aned ar fferm Penybryn, Llanarmon Dyffryn Ceiriog. Dan ei enw barddol adnabyddus Ceiriog yr oedd efallai y mwyaf poblogaidd a dylanwadol o feirdd Cymru yn ail hanner y 19g. Roedd yn gyfaill i R. J. Derfel, Creuddynfab ac Idris Fychan.

John Ceiriog Hughes
Ffugenw	Ceiriog
Ganwyd	25 Medi 1832  Llanarmon Dyffryn Ceiriog
Bu farw	23 Ebrill 1887  Eglwys Sant Gwynog, Caersŵs
Man preswyl	Llanidloes, Llanarmon Dyffryn Ceiriog
Dinasyddiaeth	Cymru
Galwedigaeth	bardd, gorsaf-feistr, clerc
Priod	Annie Hughes
Plant	Delia Ceiriog Hughes

Mae 'Ceiriog' yn ailgyfeirio yma. Gweler hefyd Ceiriog (gwahaniaethu).

Bywgraffiad

Roedd mam Ceiriog, Phoebe, yn gweithio fel bydwraig ac yn meiddiannu dealltwriaeth neilltuol o dda o rinweddau llysiau ar gyfer gwella pobl. Yn un o wyth o blant, roedd Ceiriog yn ffefryn yn llygaid ei fam a cafodd ei sbwylio ganddi. Dechreuodd Ceiriog farddoni tra'n ddisgybl yn Ysgol Nant y Glôg ar ôl derbyn llyfr ar ramadeg Cymraeg gan ei dad, Richard, a oedd yn cynnwys adran ar sut i gynghaneddu. Pan yn 18 oed, ym 1849, gadawodd Ceiriog Llanarmon, a mynd i fyw i Fanceinion. Bu'n gweithio mewn siop Groser yn Oxford Street, Manceinion am gyfnod, cyn iddo agor siop groser ei hun ar Charles Street, Manceinion ym 1854.

Yn y cyfnod 1845-1862 bu William Williams (Creuddynfab) yn gweithio fel meistr stesion ar y rheilffordd newydd yn ardal y Pennines. Yno daeth yn gyfaill i Geiriog. Cafodd waith iddo ar y rheilffordd a daeth yn ddylanwad mawr ar y bardd ieuanc, megis perthynas athro a disgybl. Wedi ymweliad gan Creuddynfab, a oedd erbyn hynny wedi ei benodi'n ysgrifennydd cyntaf Cymdeithas yr Eisteddfod Genedlaethol, penderfynnodd Ceiriog werthu'r siop a chanolbwyntio ar farddoni. Arweiniodd y newid hwn i Ceiriog ddechrau yfed alcohol yn drwm. Dychwelodd Ceiriog i Gymru ym 1865 ar ôl derbyn swydd fel gorsaf-feistr yng ngorsaf drennau Llanidloes. Wedi dychwelyd i Gymru, parhaodd y bardd i yfed yn drwm a bu farw yn ddyn tlawd, 54 blwydd oed, ym 1887.

Gwaith llenyddol

Ceiriog (ar y chwith) gydag Eos Môn tua 1875

Un o nodweddion barddoniaeth Ceiriog yw'r ffaith fod ei waith yn ymgeisio i ddyrchafu'r Cymry ac i greu diwylliant Cymreig newydd yn dilyn cyhoeddiad yr adroddiad sarhaus y 'Llyfrau Gleision' ar addysg yng Nghymru. Fe ysgrifennai Ceiriog gerddi syml a oedd yn gweddu'n dda i gerddoriaeth.

Bardd telynegol oedd Ceiriog. Canai ar yr hen alawon Cymreig. Daeth i sylw cenedlaethol pan enillodd yn Eisteddfod Fawr Llangollen yn 1858 am rieingerdd, Myfanwy Fychan o Gastell Dinas Brân. Mae rhai o'i gerddi yn aros yn boblogaidd heddiw, er enghraifft Dafydd y Garreg Wen, Nant y Mynydd, a'r dilyniant o gerddi Alun Mabon gyda'u llinellau enwog am barhad cenedl y Cymry dros y canrifoedd:

Aros mae'r mynyddau mawr,
Rhuo trostynt mae y gwynt.

Er bod ei ganeuon yn bruddglwyfus a theimladol yn ôl safonau diweddar, medrai ysgrifennu rhyddiaith ddychanol hefyd, gan ddychanu sefydliadau fel yr Eisteddfod a thuedd amlwg yr oes at barchusrwydd a lledneisrwydd, yn arbennig yn y cyfrolau Gohebiaethau Syr Meurig Crynswth.

Cymynrodd

Fe ddywedodd O.M. Edwards fod Ceiriog wedi 'gwneud mwy dros farddoniaeth Cymru na holl gywyddwyr a chynganeddwyr y canrifoedd'. Mae ei farddoniaeth yn parhau i fod ymysg y cerddi mwyaf poblogaidd yng Nghymru hyd heddiw.

Llyfryddiaeth

Llyfrau Ceiriog

• Gohebiaethau Syr Meurig Crynswth (1856-1858; gol. Hugh Bevan, 1948)
• Oriau'r Hwyr (1860)
• Oriau'r Bore (1862)
• Cant o Ganeuon (1863)
• Y Bardd a'r Cerddor (1865)
• Oriau eraill (1868)
• Oriau'r Haf (1870)
• Oriau Olaf (1888)

Beirniadaeth ac astudiaethau

• Saunders Lewis, Yr Artist yn Philistia I: Ceiriog (1929)
• W. J. Gruffydd, Ceiriog (1939)

Gweler hefyd

• Llenyddiaeth Gymraeg y 19eg ganrif