Dewi 'Pws' Morris

Cerddor, bardd, actor a chomedïwr oedd Dewi 'Pws' Morris (21 Ebrill 1948 – 22 Awst 2024). Roedd yn adnabyddus am fod yn brif leisydd y Tebot Piws ac yn ddiweddarach am ei gyfresi comedi Torri Gwynt ar S4C. Ef oedd Bardd Plant Cymru rhwng 2010 a 2011.

Dewi 'Pws' Morris
Ffugenw	Dewi Pws
Ganwyd	Dewi Gray Morris  21 Ebrill 1948  Treboeth
Bu farw	22 Awst 2024  Nefyn
Man preswyl	Tre-saith, Nefyn
Dinasyddiaeth	Cymru
Alma mater	Ysgol Dinefwr, Abertawe
Galwedigaeth	actor, cerddor, bardd, digrifwr
Cyflogwr	Cyngor Caerdydd S4C

Bywyd cynnar

Ganwyd Dewi Gray Morris yn Nhreboeth, Abertawe. Aeth i Ysgol Gymraeg Lôn Las ac yna Ysgol Ramadeg Dinefwr, Abertawe. Daeth i sylw Cymru gyfan gyntaf fel aelod o Aelwyd yr Urdd, Treforys. Wedi hynny, aeth i Goleg Cyncoed i hyfforddi'n athro a bu'n dysgu am rai blynyddoedd yn y Sblot, Caerdydd, ond ddwy flynedd yn ddiweddarach, datblygodd ei ddiddordeb ym myd actio, gyda swydd llawn amser gyda Chwmni Theatr Cymru.

Gyrfa

Dewi Pws yn Ras yr Iaith. Bu'n arwain y Ras yn 2014 a 2016 ac am ddiwrnod yn 2018 gan roi o'i amser am ddim yn hybu a chodi hwyl y rhedwyr

Cerddoriaeth

Bu'n aelod o'r band pop cynnar Y Tebot Piws ac wedyn y supergroup Cymraeg cyntaf Edward H. Dafis. Enillodd gystadleuaeth Cân i Gymru yn 1971 gyda'i gân "Nwy yn y Nen". Ef a gyfansoddodd y gân nodedig "Lleucu Llwyd". Mae wedi chwarae gyda'r band pync-gwerin Radwm ac mae wedi ymddangos ar lwyfan gyda'r band gwerin Ar Log.

Datganodd wrth y Cymro ym mis Ionawr 2010 y byddai'n gwrthod ymddangos ar nifer raglenni Radio Cymru bellach gan eu bod yn chwarae gormod o gerddoriaeth Saesneg. Eglurodd nad oedd Radio Wales yn chwarae caneuon Cymraeg, felly doedd dim rheswm i'r unig sianel radio cenedlaethol Cymraeg chwarae caneuon Saesneg.

Actio a chomedi

Chwaraeodd y cymeriad "Wayne Harries" ar Pobol y Cwm o'r cychwyn yn 1974 hyd at 1987. Roedd ganddo un o'r brif rannau yn y ffilm gomedi eiconig Grand Slam yn 1978. Yn yr 1970au ymddangosodd yn y gyfres i blant Miri Mawr. Bu'n actio hefyd yn y gyfres sebon Taff Acre (HTV Cymru, 1981). Yn yr 1980au daeth i sylw ehangach yn perfformio ac ysgrifennu yn y gyfres comedi sgets Torri Gwynt. Yn y 1990au cynnar bu'n chwarae rhan tad y teulu yn y gomedi sefyllfa Hapus Dyrfa.

Bu'n actor ar y gyfres deledu Rownd a Rownd ers dechrau'r gyfres yn 1995 hyd at 2007 ac enillodd wobr y cyflwynwr rhanbarthol gorau am ei raglen Byd Pws ar S4C yng ngwobrau'r Royal Television Society yn 2003.

Bywyd personol

Roedd yn briod â Rhiannon a bu'n byw yn Nhre-saith a'r Felinheli cyn ymgartrefu yn Nefyn, Gwynedd. Cyhoeddodd ei hunangofiant, Theleri Thŵp, yn 2003.

Yn 2010 fe'i dderbyniwyd i'r orsedd fel Urdd Derwydd er Anrhydedd, gan ddewis yr enw barddol "Dewi’n y Niwl". Derbyniodd radd anrhydedd gan Brifysgol Abertawe ar 18 Rhagfyr 2018.

Wedi cyfnod byr o waeledd, bu farw yn sydyn ar 22 Awst 2024, yng nghwmni ei wraig, yn eu cartref - Penbryn Holborn, Nefyn. Roedd yn 76 mlwydd oed.

Cynhaliwyd gwasanaeth cyhoeddus i ddathlu bywyd Dewi yn Amlosgfa Bangor brynhawn Iau, 12 Medi am 1.30 y.p. Teithiodd yr hers a'r teulu o'u cartref ac ymlwybro drwy bentref Nefyn tua Morfa Nefyn ac yna heibio'r Bryncynan ar eu taith i Fangor. Teithiodd dros 600 o bobl o bob rhan o'r wlad i fod yn bresennol.

Cerddi coffi

Englyn coffa gan Annes Glynn

Dan leuad wen, cau'r llenni a wnaethost

ar daith llawn direidi

ond d'awen fu'n cân, Dewi,

a gwn nad anghofiwn hi.

Englyn coffa gan Siôn Aled Owen

Dy stôr o gân a stori - a daenaist

â dawn ysbrydoli:

o oes dawn, gorffwysa di

yn dawel, ond heb dewi.

Triban gan dîm Glannau Teifi yn Eisteddfod Rhys Thomas James, Llanbedr Pont Steffan

Tri pheth sy'n gwasgu heno:

Bod Lleucu Llwyd yn wylo,

Mai tawel mwy yw'r Miri Mawr,

A nawr does neb i'n herio.

Llyfryddiaeth

Clawr Dewi, Dwpsi a'r Dreigiau

• Llyfr i Blant dan Gant (Y Lolfa, 1972)
• Poster I Ti To (Y Lolfa)
• Pws! (Y Lolfa, 1986)
• gyda Steve Eaves, Robat Gruffudd, Robin Llwyd ab Owain, Posteri Poeth (pecyn o 4 poster â cerdd) (Y Lolfa, 2001)
• Teithiau Dewi Pws: Fo a Fi Gyda'i Help Hi (Gwasg Carreg Gwalch, 2004)
• Theleri Thŵp, Cyfres y Cewri 26 (Gwasg Gwynedd, 2003)
• gyda Rhiannon Roberts ac Eric Heyman, Dewi, Dwpsi a'r Dreigiau (Gwasg Carreg Gwalch, 2007)
• Hiwmor Pws, Cyfres Ti'n Jocan (Y Lolfa, 2007)
• gyda Rhiannon Roberts ac Eric Heyman, Dewi, Dwpsi a'r Aur (Gwasg Carreg Gwalch, 2010)
• Wps! (Gwasg Gomer, 2011)
• gyda Alun Gibbard, Straeon Tafarn (Y Lolfa, 2012)
• Llyfr Jôcs y LOL fa (Y Lolfa, 2013)
• gyda Rhiannon Roberts, Parri'r Pobydd (Gwasg Gomer, 2013)
• Popeth Pws (Y Lolfa, 2015)

Straeon ar Grynoddisgiau

• Straeon Cymru: 10 o Chwedlau Cyfarwydd (CD) (Scd2480) (Awduron: Esyllt Nest Roberts ac Elena Morus), Rhagfyr 2004 (Cwmni Recordiau Sain)