Wicipedia

Cwmni Theatr Cymru

Cwmni Theatr Cymraeg a fu'n weithredol rhwng 1965 a 1984

Cwmni Theatr Cymraeg a fu'n weithredol rhwng 1965 a 1984 oedd Cwmni Theatr Cymru neu Theatr Cymru. Ystyriwyd y cwmni yn rhyw lun o ddelfryd o Theatr Genedlaethol i Gymru, ac yn rhagflaenydd i Theatr Genedlaethol Cymru. Sefydlwyd y Cwmni gan Wilbert Lloyd Roberts oedd ar y pryd yn gyfarwyddwr yn adran Gymraeg y Welsh Theatre Company.

Cwmni Theatr Cymru
Enghraifft o'r canlynolcwmni theatr, busnes Edit this on Wikidata
Daeth i ben1984 Edit this on Wikidata
CrëwrWilbert Lloyd Roberts
GwladBaner Cymru Cymru
Dechrau/Sefydlu1965
SylfaenyddWilbert Lloyd Roberts Edit this on Wikidata
GwladwriaethCymru Edit this on Wikidata

Bu'r cwmni yn feithrinfa i lawer o actorion Cymraeg ac yn gyfle iddynt gael y profiad o fod yn rhan o gwmni Rep, fel Maureen Rhys, John Ogwen, Gaynor Morgan Rees, Beryl Williams, Stewart Jones, Sharon Morgan, Lisabeth Miles, Sue Roderick a Huw Ceredig. Bu'r diddanwr Ryan Davies yn aelod o'r cynhyrchiad Pros Kairon ym 1966.

Cwmni Theatr Cymru oedd hefyd yn gyfrifol am lwyfannu cynyrchiadau cyntaf dramâu nodedig yn y Gymraeg fel dramâu Gwenlyn Parry (Y Tŵr, Y Ffin, Tŷ Ar Y Tywod, Saer Doliau, Sál), dramâu Saunders Lewis (Esther, Cymru Fydd) a dramâu buddugol cystadleuaeth y Ddrama Hir yn yr Eisteddfod Genedlaethol fel Byd O Amser a Cyfyng Gyngor.

Wedi i'r Cwmni fethdalu ym 1984, sefydlwyd Cwmni Theatr Gwynedd yn y gobaith o ail-sefydlu naws y blynyddoedd cynnar.

Cefndir

golygu

1960au

golygu
 
David Lyn yn Saer Doliau gan Gwmni Theatr Cymru 1967
 
Cwmni Theatr Cymru yn ymarfer y ddrama Pros Kairon 1966

Mae peth amwysedd ynglŷn ag union ddyddiad creu Cwmni Theatr Cymru, gan fod y Welsh Theatre Company wedi dechrau llwyfannu cynyrchiadau Cymraeg fel Cariad Creulon (1965), Pros Kairon (1966), Saer Doliau (1966) a Cymru Fydd (1967). Ond ar ddechrau 1968, cyflogwyd y tri actor llawn amser cyntaf sef Beryl Williams, Gaynor Morgan Rees a John Ogwen, oedd yn dibynnu’n llwyr ar waith theatr yn y Gymraeg.[1] Mae Meic Povey yn honi yn ei hunangofiant Nesa Peth At Ddim mai dim ond fo ac Wilbert Lloyd Roberts oedd y ddau gyntaf yn "Stryd Waterloo: hanner dwsin o gadeiriau; teliffon neu ddau; Wilbert a fi. Na, nid plot ar gyfer drama newydd gan Gwenlyn ond disgrifiad o Gwmni Theatr Cymru ar y cychwyn. Yn fuan, cyrhaeddodd ysgrifenyddes, Maud Oliver (cesan ar y naw), ac yn olaf yr actorion ar gyfer y cynhyrchiad agoriadol, sef tair drama fer gan Eugène Ionesco: Merthyron Dyletswydd, Pedwarawd ac Y Tenant Newydd."[2]

Bu 1968 yn flwyddyn hynod o brysur i'r cwmni, am iddynt lwyfannu sawl cynhyrchiad, gan gynnwys drama broblematig Saunders Lewis Problemau Prifysgol a drama newydd Gwenlyn Parry, Tŷ Ar Y Tywod. [1] Yn fuan wedyn, gwelwyd sefydlu 'cynllun hyfforddi' i feithrin a hyfforddi actorion, gyda Gwyn Parry, Dafydd Hywel, Grey Evans, Dylan Jones a dyrchafiad Meic Povey ymysg y cyntaf. Ymunodd Marged Esli, Dyfan Roberts, Huw Davies, Nia Von, Sharon Morgan a maes o law, Christine Pritchard gyda'r ail gynllun.[2][3] "Ein hathrawon ar y cynllun hyfforddi o'dd W. H. Roberts yn dysgu llefaru, Betty Roberts, gwraig Wilbert, yn dysgu canu, Einir Jones yn dysgu dawns, Wilbert ei hun yn dysgu theori a hanes y ddrama, a Beryl Williams yn dysgu technegau actio," yn ôl Sharon Morgan.[3] "O'n ni'n griw digon amrwd a lletchwith [...] Er bod yr athrawon i gyd yn wych, Beryl o'dd eilun pawb. Fe wnaeth hi'n hollol glir ein bod ni'n gwbwl anwybodus ac nad o'dd y syniad lleia ganddon ni shwt i siarad, cerdded na symud ar lwyfan. Buodd rhaid i ni anghofio popeth o'n ni'n ei wybod a dechre o'r dechre. Trwy ddechre â dalen lân, niwtral bydde modd i ni greu cymeriad o'r newydd."

Yn ei ragymadrodd i gyhoeddiad drama Gwenlyn Parry, Tŷ Ar Y Tywod ym 1969, blwyddyn ar ôl i'r Cwmni lwyfannu'r ddrama am y tro cyntaf, fe ddywed y darlledwr Aneirin Talfan Davies :

"Yn fy rhagair i Saer Doliau awgrymais rai o amodau bywyd yr artist o ddramodydd yn y Gymru ddi-theatr sydd ohoni heddiw. Yr o'dd hyn ym 1966. Yr ydym yn awr yn tynnu tua diwedd y chwedegau ac yn dal i ddisgwyl am osod seiliau Theatr Genedlaethol, a fyddai'n siop waith i gynhyrchwyr, actorion ac awduron. Nid yw'r sefyllfa heddiw ronyn fwy gobeithiol nag ym 1966, ac mae'n ymddangos i mi y bydd gennym eto flynyddoedd lawer cyn y gwelwn ni godi'r theatr hon. Felly, fe fydd yn rhaid i Gymru ddibynnu, fwy neu lai, ar gwmni peripatetig, Y Cwmni Theatr Genedlaethol a BBC Cymru. Am amryw o resymau, mae'n debyg mai'r BBC fydd yn dal pen trymaf y baich."[4]

1970au

golygu
 
Cwmni Theatr Cymru yn paratoi at y pantomeim Mawredd Mawr 1971

Tua chanol y 1970au, fe grëwyd Theatr Antur [gweler isod] oddi mewn i'r prif gwmni, fyddai'n cynnig cynyrchiadau mwy arbrofol a heriol.

"Pan ddechreues i, sinema'r Fforwm ym Mlaenau Ffestiniog, Pafiliwn Corwen a neuadde ysgol o'dd y mannau Ile bydden ni'n perfformio", yn ôl Sharon Morgan, "a'r rheiny'n lleoedd cwbwl anaddas. Ond o fewn pum mlynedd i fi ddechre 'ngyrfa fe adeiladwyd saith theatr ysblennydd, sawl un ohonyn nhw mewn lleoliade annisgwyl iawn. Theatr y Werin a Theatr Felinfach yn 1972, Theatr y Sherman a Theatr Ardudwy yn 1973, Theatr Gwynedd yn 1975, Theatr Clwyd yn 1976 a Theatr Taliesin yn 1977. Mynnai Wilbert wneud pethe'n iawn a bydde rheolwr blaen y tŷ yn ei DJ a'i dei-bow, yn union fel petaen ni yn y West End," ychwanegodd.[3]

Dros y blynyddoedd, bu sawl cyfarwyddwr yn llwyfannu gwaith i'r Cwmni gan gynnwys David Lyn, George P Owen, Ceri Sherlock, Emily Davies a John Hefin. Bu'r cwmni hefyd yn hyfforddi dramodwyr a thechnegwyr newydd i'r Theatr Gymraeg fel y cynllunydd Martin Morley, y 'trydanwr' Mici Plwm a'r dramodydd Wil Sam Jones. Comisiynwyd dramodwyr nodedig fel Huw Lloyd Edwards yn ogystal, a llwyfannwyd dramâu fel Pros Kairon am y tro cyntaf.

Cyflwynwyd y Theatr am y tro cyntaf i filoedd o blant Cymru drwy'r Pantomeimiau blynyddol o'r 1970au a'r 1980au.

1980au

golygu
 
Llun cast Noa 1982
 
Rhaglen y sioe Noa 1982

Tua diwedd y 1970au, mae'n amlwg bod cryn anniddigrwydd wedi codi ymysg yr actorion ifanc, gyda nifer ohonynt yn anhapus iawn gydag agwedd "unbeniaethol" Wilbert Lloyd Roberts. Aethant ymaith, gan sefydlu nifer o gwmnïau theatr eu hunain fel Theatr Bara Caws, Theatr Ddieithr a Theatr Yr Ymylon. Parhaodd Wilbert yn ei swydd tan 1982, cyn ymddiswyddo. Daeth y Cwmni wedyn i ddwylo'r darlithydd drama a chyn-actores Emily Davies gyda Ceri Sherlock yn ei chysgodi. Daeth Emily â'i phrofiad a'i dylanwad o'r Theatr Ewropeaidd efo hi i'r swydd, ac ail-sefydlwyd y cwmni craidd o actorion. Yn ôl yr actor Dafydd Hywel, y "camgymeriad" wnaeth Emily Davies oedd dewis ei chyn-fyfyrwyr o Brifysgol Aberystwyth fel aelodau o'r cwmni craidd, a barodd gryn wrthdaro iddo yn ymarferion ei chynhyrchiad o Noa, ym 1982.[5] Roedd y dewis i lwyfannu'r sioe Noa gan y Ffrancwr André Obey, yn hytrach na'r pantomeim blynyddol, hefyd yn ddadleuol, fel eglurwyd yn Rhaglen y cynhyrchiad:

"Ond nid ymwrthod â phantomeim wnaeth Emily Davies wrth lunio ei rhaglen ar gyfer y gyntaf o'i thair blynedd fel Cyfarwyddwr Artistig y Cwmni. Ers ei phenodiad yn ystod yr haf ni fu ganddi'r amser angenrheidiol i baratoi a chomisiynu pantomeim ar gyfer eleni. Yn ei le dewisodd gynhyrchiad sydd cyn debyced i bantomeim â dim, cynhyrchiad sydd yr un mor atyniadol a chyda'r un apel. Yn wahanol iawn i bantomeimiau'r Cwmni yn y gorffennol mae Noa yn seiliedig ar stori gyfarwydd ac adnabyddus: un y dilyw o'r Hen Destament. Diau y golyga hyn y gall y plant ei ddilyn yn llawer gwell na phantomeim nad ydynt yn gyfarwydd â'r stori. Fel pantomeim mae Noa yn gynhyrchiad lliwgar, bywiog sy'n llawn doniolwch a ffraethineb. Ceir ynddo hefyd ddawnsio a meim a phrif gymeriad fydd yn llawn mor gofiadwy â Guto Nyth Cacwn, Micos [o'r panto Mwstwr Yn Y Clwstwr] a'r gweddill. Bydd i Noa hefyd apêl ymysg y rhai hynny nad ydynt yn mwynhau pantomeim. Nid oes ynddo sŵn aflafar band ac yn yr amryw gyffyrddiadau dwysach, diau y bydd digon i gnoi cil wedyn."[6]

Ond er gwaethaf cynnal y cwmni am dros flwyddyn, methwyd â dal ati, felly daeth y Cwmni i ben ym 1984.

Theatr Antur

golygu

Roedd Dyfan Roberts, Valmai Jones a Sharon Morgan ymysg yr actorion oedd wedi'u cyflogi gan Gwmni Theatr Cymru, tua chanol y 1970au. Mae Sharon yn cofio, mai yn dilyn gwylio rhaglen deledu am gwmni theatr heriol John McGrath yn yr Alban, y daeth y syniad i greu cwmni theatr newydd a heriol yn y Gymraeg; Cwmni fyddai, yn y pendraw, yn creu Theatr Bara Caws. Ond yn gyntaf, crëwyd cnewyllyn oddi mewn i Gwmni Theatr Cymru, oedd yn cynnwys yr actorion Gwyn Parry, Grey Evans ynghyd â Sharon, Dyfan a Valmai. Eu bwriad oedd i lwyfannu sioeau gwahanol i'r theatr Glasurol a saff, roedd Cwmni Theatr Cymru yn ei lwyfannu. Galwyd y prosiect yn Theatr Antur a daeth Iestyn Garlick atynt i fod yn rhan o'r antur newydd.[7]

Mae'r "newid" a ddaeth yn sgil Theatr Antur yn cael ei grybwyll mewn erthygl gan Emily Davies yn Barn [Medi 1976] wrth adolygu arlwy'r ddrama yn Eisteddfod Genedlaethol Aberteifi 1976:

"Am y tro cyntaf erioed 'roeddwn yn ymwybodol fod yna actorion a chynhyrchwyr wedi trwytho'u hunain yn eu gwaith; eu bod wedi ceisio ymarfer, disgyblu a pherffeithio'u rheolaeth dros eu dawn yn gorff, dychymyg ac enaid. 'Roeddynt wedi llwyddo i fynnu digonedd o amser i alluogi grŵp o unigolion i droi'n uned ymroddgar [...] Pwy yw'r bobl ifanc yma sydd wedi gweld yr angen am newid? Yn sicr pobl ydynt sydd wedi cael yr amser i fyfyrio dros ddatblygiadau byd-eang ym myd y ddrama, ac wedi derbyn y cyfle i ymarfer, darganfod ac arbrofi. Pobl sydd yn gwybod beth o'r gloch yw hi ym myd y theatr Gymraeg; a'i bod yn hen bryd i edrych i'r dyfodol yn hytrach na'r gorffennol. Pobl ydynt sydd wedi sylweddoli nad yw'r symud newydd yma yn mynd i ddatblygu o du yr actorion proffesiynol. Ag eithrio ychydig o'r rhai ifainc tebyg i aelodau cwmni Byw yn y Wlad, mae'r stad broffesiynol yn prysur lygru y theatr a'r cyfryngau"[8]

Byw Yn Y Wlad oedd enw cynhyrchiad cyntaf Theatr Antur, a mynd ymlaen i ganmol "cynnyrch Adrannau Drama ein colegau [...] yn Golegau Hyffroddi a Phrifysgol" wnaiff hi yn erthygl uchod.[8]

Mae peth anghytuno ynghylch pwy yn union oedd yn gyfrifol am y syniad craidd, gyda rhai yn honi mai syniad Wilbert Lloyd Roberts ei hun oedd o, tra bod eraill yn taeru mai'r actorion ifanc eu hunain oedd wedi gofyn i Wilbert greu'r is-gwmni. Ond mae'r "pobl ifanc yma sydd wedi gweld yr angen am newid" y sonia Emily Davies amdanynt, yn adlais sicr o'r newid a fu yn hanes Cwmni Theatr Cymru ar gychwyn y 1980au.

Sioe olaf Theatr Antur oedd Croeso I'r Roial ym 1977, ond yn dilyn mwy o anghytuno a ffraeo, fe drodd y sioe neu "rifiw" yn gynhyrchiad cyntaf i Theatr Bara Caws yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Wrecsam 1977 gyda Stewart Jones, Valmai Jones, Sharon Morgan, Mari Gwilym, Iola Gregory a Dyfed Thomas.

Cynyrchiadau Theatr Antur

golygu

Theatr Cymru i'r Plant

golygu

Llwyfannwyd y cynhyrchiad Hwyl Idris ym 1980 gan Alun Ffred Jones a Myrddin [Mei] Jones.[10]

Cyfarwyddwyr artistig

golygu

Rhai cynyrchiadau

golygu
 
Golygfa o'r llwyfaniad cyntaf o'r ddrama Saer Doliau (1966) Cwmni Theatr Cymru

1960au

golygu

Dyma gychwyn y Cwmni yn ôl rhai: [2]

 
Cynhyrchiad Cwmni Theatr Cymru o Y Clâf Diglefyd 1971
 
Cast Hywel A (1979)

1970au[15]

golygu
 
Llun o raglen y panto Dan Y Don Cwmni Theatr Cymru 1973
 
Rhaglen y pantomeim Jac Y Jyngl Cwmni Theatr Cymru 1977
 
Rhaglen y cynhyrchiad o Esther 197
 
Rhaglen cynhyrchiad Cwmni Theatr Cymru o Sál Gwenlyn Parry 1980
 
Rhaglen Cwmni Theatr Cymru o Noa 1982

1980au[15]

golygu

Cynyrchiadau heb ddyddiad

golygu
  • Fflam eu Ffydd - D.J a Waldo Williams (?) gan Lyn T Jones; cast yn cynnwys J.O Roberts [31]

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 "Beryl – Y Rhyfeddod Prin gan Dyfan Roberts; atodiau theatr bARN cyfrol 502, Tachwedd 2004". www.theatre-wales.co.uk. Cyrchwyd 2024-08-27.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 Povey, Meic (2010). Nesa Peth At Ddim - Hunangofiant Meic Povey. Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 9781845272401.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 Morgan, Sharon (2011). Hanes Rhyw Gymraeg. Y Lolfa.
  4. ↑ Parry, Gwenlyn (1969). Tŷ Ar Y Tywod. Llyfrau'r Dryw.
  5. ↑ Hywel, Dafydd (2012). Hunangofiant Alff Garnant. Gomer. ISBN 9781848515376.
  6. ↑ Rhaglen cynhyrchiad Cwmni Theatr Cymru o Noa. 1982.
  7. ↑ Titus, Llŷr (2017). Theatr Bara Caws : Dathlu'r Deugain. Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 978 1 84527 541 9.
  8. ↑ 8.0 8.1 Davies, Emily (Medi 1976). "Y Ddrama". Barn 164.
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 9.3 "BBC Radio Cymru - Beti a'i Phobol, Wyn Bowen Harries". BBC. Cyrchwyd 2024-09-05.
  10. ↑ Rhaglen hysbysebu Theatr Gwynedd. 1980.
  11. ↑ "Cynhyrchiad Cwmni Theatr Cymru o ddrama newydd Saunders Lewis, Cymru Fydd, yn Eisteddfod y Bala 1967". Casgliad y Werin Cymru. Cyrchwyd 2024-08-26.
  12. ↑ Owen, Roger (2013). Gwenlyn Parry - Writers of Wales. Prifysgol Cymru. ISBN 978-0-7083-2662-6.
  13. ↑ Hywel, Dafydd (2013). Hunangofiant Alff Garnant. Gomer. ISBN 9781848515376.
  14. ↑ "May 22, 1969, page 10 - The North Wales Weekly News at Newspapers.com". Newspapers.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-09-10.
  15. ↑ 15.0 15.1 https://mmorleytheatretvdesign.wordpress.com/plays-designed/
  16. ↑ "Apr 02, 1970, page 13 - The North Wales Weekly News at Newspapers.com". Newspapers.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-09-10.
  17. ↑ "CalmView: Trosolwg". calmview.bangor.ac.uk. Cyrchwyd 2024-10-09.
  18. ↑ "Sep 07, 1972, page 23 - The North Wales Weekly News at Newspapers.com". Newspapers.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-09-10.
  19. ↑ "Rhagorol online catalogue". diogel.gwynedd.llyw.cymru. Cyrchwyd 2024-08-28.
  20. ↑ Williams, Arthur (19 Ebrill 1973). "New Play to be staged". Daily Post.
  21. ↑ Williams, Arthur (19 Ebrill 1973). "New Play to be staged". Daily Post.
  22. ↑ Rhys, Maureen (2006). Prifio - Hunangofiant Maureen Rhys. Gomer. ISBN 1 84323 762 8.
  23. ↑ "Rhagorol online catalogue". diogel.gwynedd.llyw.cymru. Cyrchwyd 2024-08-28.
  24. ↑ Jones, T James (2014). Jim Parc Nest. Barddas.
  25. ↑ 25.0 25.1 "Rhagorol online catalogue". diogel.gwynedd.llyw.cymru. Cyrchwyd 2024-08-28.
  26. ↑ "Aug 12, 1976, page 15 - The North Wales Weekly News at Newspapers.com". Newspapers.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-09-14.
  27. ↑ "Feb 11, 1977, page 5 - Pontypridd and Llantrisant Observer at Newspapers.com". Newspapers.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-09-14.
  28. ↑ "Jul 28, 1977, page 16 - The North Wales Weekly News at Newspapers.com". Newspapers.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-09-14.
  29. ↑ "Sep 02, 1977, page 11 - Carmarthen Journal at Newspapers.com". Newspapers.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-09-14.
  30. ↑ "Theatr Cymru programmes / Rhaglenni Theatr Cymru". Martin Morley: a life in theatre and tv design (yn Saesneg). 2020-01-24. Cyrchwyd 2024-08-26.
  31. ↑ "CalmView: Trosolwg". calmview.bangor.ac.uk. Cyrchwyd 2024-10-09.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Cwmni_Theatr_Cymru&oldid=13269093"