Wicipedia

Eglwys Sant Cynhaiarn

eglwys yn Ynyscynhaearn, Gwynedd

Dadgysegrwyd Eglwys Sant Cynhaiarn (hefyd Eglwys Sant Cynhaearn ac weithiau "Ynys Cynhaearn")[1][2] yn 2003 pan roddwyd hi ar lês i Friends of Friendless Churches ("Gyfeillion Eglwysi Di-gyfaill"). Mae'r eglwys wedi'i lleoli ar godiad bychan o dir a arferai fod yn ynys ar Llyn Ystumllyn, tua cilometr i'r de o Bentrefelin, Gwynedd, Cymru. Fe'i chofrestrwyd gan Cadw fel adeilad cofrestredig Gradd II*.[3] Mae'r ffordd sy'n arwain i'r eglwys ychydig yn uwch na'r caeau o'i phoptu - dyma'r hen ffordd Ganoloesol a oedd yn ffinio gydag ochr yr hen lyn.[2] Mae'r eglwys yn fwyaf nodedig am fod yn fan claddu Dafydd y Garreg Wen, ('Dafydd Ŵan' ar lafar, neu neu 'David Owen' ar ei dystysgrif geni). Hyd yn ddiweddar cysegrwyd yr eglwys i Sant Cynhaiarn.[4]

Eglwys Sant Cynhaiarn
Matheglwys Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 12 g Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
LleoliadDolbenmaen Edit this on Wikidata
SirDolbenmaen Edit this on Wikidata
GwladBaner Cymru Cymru
Uwch y môr8.7 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau52.9262°N 4.19443°W Edit this on Wikidata
Map
Arddull pensaernïolpensaernïaeth Sioraidd Edit this on Wikidata
Statws treftadaethadeilad rhestredig Gradd II*, Henebion Cenedlaethol Cymru Edit this on Wikidata
Cysegrwyd iCynhaiarn Edit this on Wikidata
Manylion
[golygwch ar Wicidata]

Ceir olion cytiau hirion o’r Canol Oesoedd cynnar i'r de-orllewin o'r eglwys.[5]

Hanes

golygu

Cyn sefydlu tref Porthmadog, sydd ychydig filltiroedd i ffwrdd, dyma oedd Eglwys Plwyf yr ardal.[3] Mae corff yr eglwys yn dyddio'n ôl i'r 12g, ac ychwanegwyd yr adain ogleddol yn y 16g.[2] Yn 1622 y codwyd yr adain ddeheuol.[3] Mae'r rhan fwyaf o'r dodrefn mewnol yn perthyn i arddull y cyfnod Siorsaidd ac yn mynd nôl i 1832. Yn y 2010au tynnwyd y mortar hyll oddi ar wal gorllewinol yr eglwys a datgelwyd gwaith carreg arbennig o grefftus.

Dodrefn

golygu

Gwnaed y pulpud teirllawr hynod yn 1832. Symudwyd yr organ Gothig fawr yma (a wnaed gan 'Flight & Robson') yn 1854 o Dremadog. Mae'r fedyddfaen yn gymharol newydd (1900) ac ni wyddys beth yw hynt a helynt yr hen fedyddfaen. Ceir yma neuadd fechan iawn a gynlluniawyd gan Clough Williams-Ellis yn 1937. Ceir sawl ffenestr liw i goffáu cyn-aelodau'r eglwys ac eraill megis morwyr, ac yn eu plith y mae ffenest i 'Bêr Ganiedydd Israel' yn canu'r delyn er cof am Alltud Eifion, a anwyd ym mhlwyf Cynhaiarn. Gwnaed ambell ffenest gan James Powell a'i fab rhwng 1899 a 1906.[2] Mae ffenestr arall yn cynnwys llun o Sant Cynhaiarn.

Y fynwent

golygu
  •  
    Bedd y bardd Ellis Owen, Cefnymeysydd
  •  
    Llun manwl o fedd Ellis Owen
  •  
    Bedd John Williams (Ioan Madog)
  •  
    Llun manwl o fedd Ioan Madog

Yma y claddwyd Dafydd y Garreg Wen yn 29 oed yn 1749, a nodir hynny ar ei garreg fedd, gyda llun bychan o delyn wedi'i gerfio ar wyneb y lechen.[6] Ar y garreg mae'r ysgrifen: "BEDD DAVID OWEN, neu Ddafydd y Garreg Wen. y Telynor rhagorola gladdwyd 1749 yn 29 oed."

Swynai'r fron, gwnai'n llon y llu--â'i ganiad,
Oedd ogoniant Cymru;
Dyma lle cadd ei gladdu,
Heb ail o'i fath, Jubal fu.[7]

Yma hefyd y claddwyd awdur Cell Meudwy, y beirniad llenyddol a'r hynafieithydd Ellis Owen, Cefnymeysydd (31 Mawrth 1789 - 27 Ionawr 1868) a drigai gyda'i fam a'i chwiorydd mewn fferm gerllaw; ef sgwennodd yr englyn uchod i Dafydd. Yma hefyd y claddwyd y bardd John Williams (Ioan Madog). Yma hefyd y claddwyd John Ystumllyn (neu Jack Black), sef dyn du ei groen a chyn-gaethwas o Affrica a gladdwyd yma yn niwedd y 18g. Roedd yn ffasiynol yr adeg honno i gyflogi gwas croenddu yn y tŷ, a dyna a wnaeth teulu'r Wynniaid, o Dŷ Ystumllyn. Priododd Jack i deulu lleol a chafodd 7 o blant. Yn ôl Cadw, dyma'r dyn du cyntaf i ddod i Gymru.[8] Ymhyfryda llawer o bobl leol heddiw (2014) eu bod yn perthyn iddo.[9]

Ceir yma hefyd gofeb ar ffurf wrn i deulu James Spooner, y syrfewr hwnnw a adeiladodd Reilffordd Ffestiniog, yn cynnwys ei ferch, y novelydd Louisa Matilda Spooner; mae'r wrn enfawr wedi'i amgylchynu gan ffens haearn, tua 6 metr i'r de o ddrws yr eglwys.

Gweler hefyd

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ Dyma'r sillafiad a ddefnyddir gan Barc Cenedlaethol Eryri;[dolen farw] adalwyd 24 Hydref 2014
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Ynyscynhaearn, Friends of Friendless Churches, http://friendsoffriendlesschurches.org.uk/ynyscynhaearn/, adalwyd 30 Mehefin 2019
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Church of St Cynhaearn, Ystumllyn, Historic Wales (Cadw), http://jura.rcahms.gov.uk/cadw/cadw_eng.php?id=4291, adalwyd 23 Gorffennaf 2010
  4. ↑ Owen M. Edwards, Cartrefi Cymru: "Nid oes yn ymyl yr eglwys, nac yn agos, ond beudy to brwyn adfeiliedig. Y mae porth yr eglwys ymron mynd a'i ben iddo, ond y mae rhyw fath o drwsio musgrell wedi bod ar yr eglwys droion. Morwyr ac amaethwyr sy'n gorwedd yn y fynwent. Y mae rhyw Lywelyn Cymreig yn gorwedd yno, a Charreg o Gernyw, a Mac Lean o'r Alban. Gwelsom fedd pilot wedi boddi, a gwelsom lawer enw prydferth heblaw Llwyn y Mafon." Adalwyd 24 Hydref 2014
  5. ↑ Parc Cenedlaethol Eryri;[dolen farw] adalwyd 24 Hydref 2014
  6. ↑ "The Dying Bard (1806)", The Poetical Works of Sir Walter Scott, with the Author's Introduction and Notes, ed. J. Logie Robertson (Llundain, 1917), tud. 704–5.
  7. ↑ www.testunau.org; adalwyd 24 Hydref 2014
  8. ↑ Cadw; Archifwyd 2016-03-04 yn y Peiriant Wayback adalwyd 24 Hydref 2014
  9. ↑ Gwefan y Casglwr; adalwyd 24 Hydref 2014

Dolenni allanol

golygu
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Eglwys_Sant_Cynhaiarn&oldid=12967858"