Eisteddfod Genedlaethol Cymru Glyn Ebwy a'r Cylch 1958
Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol Cymru Glyn Ebwy a'r Cylch 1958 yn nhref Glyn Ebwy, Sir Fynwy (Blaenau Gwent bellach). Er bod y rheol Gymraeg wedi'i sefydlu, bu eithriadau yn yr Eisteddfod hon; fe siaradodd Aneurin Bevan, yr aelod seneddol lleol o 1929 tan 1960, yn y Saesneg, gan na throsglwyddodd ei rieni'r iaith Gymraeg iddo, a oedd yn arferiad cyffredin y dyddiau hynny. Disgrifiodd Bevan yr Eisteddfod fel "conglfaen gwareiddiad", ac anogodd beidio â chyfeirio at "Gymru a Mynwy" mwyach gan mai nodweddion Cymreig oedd i bobl Mynwy.
| Lleoliad | Glyn Ebwy, Blaenau Gwent |
|---|---|
| Cynhaliwyd | 1958 |
| Enillydd y Goron | Llewelyn Jones o Lanbadarn |
| Enillydd y Gadair | T. Llew Jones |
| Y Fedal Ddrama | Huw Lloyd Edwards |
Bu cryn ddadlau yn y wasg ynglŷn â'r rheol Gymraeg; roedd y Western Mail yn dadlau am lai o Gymraeg yn yr Eisteddfod, er mwyn y di-Gymraeg, ond yr oedd eraill yn poeni y byddai'r Eisteddfod yn dychwelyd i fod yn ddwyieithog unwaith yn rhagor. Roedd y rheol Gymraeg yn golygu bod cannoedd o bobl yng Nglyn Ebwy wedi eu diddori yn y Gymraeg ac yn awyddus i'w dysgu.
T. Llew Jones oedd enillydd y gadair, bardd ac awdur nifer fawr o lyfrau darllen i blant. Testun yr awdl oedd Caerllion-ar-Wysg. Yn yr awdl, mae tad-cu yn poeni bod ei ŵyr yn cyfeillachu gyda'r Rhufeiniaid, gan ddysgu eu hiaith a'u diwylliant ac yn troi'i gefn ar Gymru a'r Gymraeg. Roedd y neges hon yn hynod o berthnasol i'r hyn oedd yn digwydd yng Nghymru ym 1958 a hyd yn oed heddiw.
Bu dadleuon eraill hefyd yn Baner ac Amserau Cymru; beirniadodd R. Gerallt Jones y beirniaid am eu dibyniaeth ar chwaeth bersonol a'u safon isel, a beirniadodd Kate Roberts yr Eisteddfod am beidio â thalu sylw teilwng i'r nofel a diffyg urddas seremoni'r fedal ryddiaith.
Ymwelodd Paul Robeson â'r Eisteddfod hon.
| Cystadleuaeth | Teitl y Darn | Ffugenw | Enw |
|---|---|---|---|
| Y Gadair | Caerllion-ar-Wysg | - | T. Llew Jones |
| Y Goron | Cymod | - | Llewelyn Jones |
| Y Fedal Ryddiaith | Ei Ffanffer ei Hun | E. Cynolwyn Pugh | |
| Tlws y Ddrama | Cyfyng Gyngor | Huw Lloyd Edwards |
Gweler hefyd
golygu- Eisteddfod Genedlaethol Cymru – hanes yr Eisteddfod Genedlaethol
- Eisteddfod Genedlaethol Cymru Blaenau Gwent a Blaenau'r Cymoedd 2010