Lleiandy Llanllŷr

Lleiandy Sistersiaidd a sefydlwyd yn Nyffryn Aeron, Ceredigion, tua 1180 yw Llanllŷr. Enwir y lleiandy ar ôl y santes a adwaenir fel Llŷr Forwyn, yn hytrach na'r duw Celtaidd Llŷr: ni wyddys dim amdani ar wahân i'r ffaith ei bod yn nawddsant Llanllŷr.

Lleiandy Llanllŷr

Math	Cistercian nunnery, priordy
Cysylltir gyda	Llŷr Forwen
Daearyddiaeth
Lleoliad	Talsarn
Sir	Ceredigion
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.182428°N 4.134071°W
Cod OS	SN54215602
Statws treftadaeth	Henebion Cenedlaethol Cymru
Sefydlwydwyd gan	Rhys ap Gruffudd
Manylion

Mae ei union leoliad yn ansicr. Yn y 19g, cofnodwyd gan hynafiaethwyr lleol fod bwthyn gwyngalchog ger pentref Ystrad Aeron (tua hanner ffordd rhwng Aberaeron a Llanbedr Pont Steffan) yn perthyn iddo. Gorweddai felly ar lan ddeheuol afon Aeron gyferbyn â Trefilan, tua 6 milltir i'r de-ddwyrain o Aberaeron. Nid oes olion o gwbl i'w gweld yno heddiw.

Hanes

Sefydlwyd y lleiandy yng nghantref Is Aeron gan yr Arglwydd Rhys o Ddeheubarth tua'r flwyddyn 1180. Ymddengys fod rhai o'r lleianod o leiandy Llansantffraed-yn-Elfael (sefydliad byrhoedlog, tua 1170-1190) wedi symud yno. Roedd Llanllŷr dan oruchwyliaeth Abaty Ystrad Fflur ac ymddengys fod y mam-abaty yn edrych arno fel dim llawer mwy na graens yn perthyn i'r abaty.

Cyfeiria Gerallt Gymro ato yn 1188 fel "tŷ crefydd bychan a thlawd" yn ei lyfr Hanes y Daith Trwy Gymru. Ond noda fod 16 o leianod yn byw yno, sy'n nifer uchel am Gymru, a'u bod i gyd o dras anrhydeddus. Pan gollodd y lleiandy nawdd yr Arglwydd Rhys ar ôl ei farwolaeth collodd ran o'i dir i Abaty Ystrad Fflur. Dioddefodd yn ystod rhyfeloedd y 13g a derbynwyd iawndal o ddeugain o farciau yn 1284 i dalu am ddifrod a wnaed gan filwyr Edward I o Loegr. Erbyn 1291 mae stent yn nodi ei werth fel £7 yn unig a dim ond 1200 acer o ffermdir oedd yn perthyn iddo. Erbyn ei ddiddymu yn 1536 roedd yn werth £57.

Ffuglen

Ysgrifennodd y nofelwraig Rhiannon Davies Jones y nofel fer Lleian Llan-Llŷr (1965) am hanes dychmygol lleian yn Llanllŷr yn y 1240au. Fel gweddill ei nofelau hanes, mae'r cefndir hanesyddol a'r manylion cymdeithasol yn ffrwyth ymchwil gofalus ac mae'r nofel yn cynnig darlun diddorol o fywyd lleian ifanc o dras dywysogaidd ar gynfas ehangach gwleidyddiaeth y cyfnod.

Gweler hefyd

• Tai Sistersiaidd Cymru

Cyfeiriadau

• Jane Cartwright, Y Forwyn Fair, Santesau a Lleianod (Gwasg Prifysgol Cymru, 1999)
• Rod Cooper, Abbeys and Priories of Wales (Abertawe, 1992)