Melin ddŵr

Mae melin ddŵr yn strwythur technegol sy'n defnyddio olwynion dŵr neu dyrbin i yrru proses fecanyddol i falu blawd neu ar gyfer melin lifio, neu i siapio metel. Mae'r felin ddŵr yn felin sy'n cael ei gyrru gan ddŵr sy'n llifo i mewn, er enghraifft, rhaeadr mewn afon neu raeadr gyda chymorth olwyn ddŵr sy'n cael ei throi o gwmpas gan rym y dŵr.

Melin ddŵr

Math	melin, adeiladwaith pensaernïol, adeilad melin
Yn cynnwys	hydro power machine
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Olwyn ddŵr

Melinau a Chymru

Daw'r gair Cymraeg melin, fel ymron pob iaith Ewropeaidd arall, o'r Lladin, molīna. Ceir y cofnod archifiedig cynharaf o'r gair yn y Gymraeg o'r 13g o Lyfr Iorwerth "Try thlus kenedel e gelwyr melyn a choret a pherllan" (tri tlws cenedl, melin a chored a pherllan)

Ar ddechrau 2011, cwblhawyd arfarniad cyflym o safleoedd yr holl felinau hysbys yn ne orllewin Cymru yn elfen gyntaf o brosiect mwy gan Cadw. Nodau cyffredinol y prosiect yw nodi safleoedd melinau sy’n dyddio cyn 1750 a all gynnwys gwrthgloddiau neu olion cysylltiedig eraill.

Defnydd hanesyddol

Felin y Craig, ger Aberystwyth, darlun gan artist gwlad, c.1840

Mae cymdeithasau dynol wedi defnyddio'r ynni mewn dŵr sy'n llifo (pŵer dŵr) am fwy na 2,000 o flynyddoedd. Defnyddiwyd y melinau dŵr i falu grawn a phwmpio dŵr i ardaloedd sych. Yn hanesyddol, dim ond olwyn sgŵp oedd y felin ddŵr gyntaf mewn gwirionedd. Roedd grym y dŵr yn sicrhau bod y rhan o'r olwyn a oedd dan ddŵr yn y dŵr yn troi o gwmpas ac ar yr un pryd yn llenwi'r pibellau a eisteddai ar yr olwyn. Daethpwyd o hyd i olwynion sgŵp o'r fath yn ôl yn yr hen amser. Ymddangosodd melinau dŵr gwirioneddol, lle'r oedd olwyn bŵer gyda cham neu olwyn danheddog fel cyswllt canolraddol yn gyrru melin, am y tro cyntaf tua'r flwyddyn 100 CC.

Cyn yr injan stêm, y felin ddŵr oedd y ffynhonnell ynni bwysicaf yn y cynhyrchiad diwydiannol hynaf. Ym mhob man bron lle'r oedd digon o ddŵr, adeiladwyd argae ac adeiladwyd melin ddŵr. Yn ogystal â phrosesu grawn, mae melinau dŵr hefyd wedi'u defnyddio mewn gweithfeydd copr, melinau llifio ac wrth gynhyrchu tecstilau a phapur. Yr egwyddor wedyn oedd cael y pŵer i mewn i'r ystafell trwy brif siafft, gyda gwregys gyrru yn trosglwyddo pŵer i beiriannau cyfleustodau eraill. Mewn egwyddor, gallai melin sengl felly gadw nifer o beiriannau bach i redeg ar yr un pryd, fel y gallai un chwythu yn y ffwrnais glo, morthwyl, troi a gweld ar yr un pryd.

Y daearyddwr Groegaidd, Strabo, oedd un o'r rhai cyntaf i ysgrifennu am felin ddŵr mewn cysylltiad â phalas brenin Pontus. Nid oedd unrhyw gerau yn y melinau dŵr cyntaf, ond adeiladodd peirianwyr Rhufeinig felinau dŵr gyda geriad, a ddisgrifiwyd gan y pensaer a'r peiriannydd Rhufeinig, Vitruvius.

Yn yr Oesoedd Canol, daeth ymelwa ar rymoedd natur bron yn ddyletswydd gymdeithasol. Felly nid oedd y brenin Danaidd Valdemar Atterdag (1340–1375) eisiau “i’r afonydd redeg i’r traeth heb fod o fudd i’r wlad yn gyntaf”.

Mathau eraill o felinau dŵr

Yr egwyddor y tu ôl i olwyn ddŵr

Roedd gan y felin stamp siafft lorweddol gyda bachyn arno, a oedd yn gyrru gwialen i fyny ac i lawr, fel bod un yn cael symudiad trawiadol. Defnyddiwyd y ddyfais i stampio ffelt a ffabrigau gwlân, e.e. pryd cotwmseed, gyda Gallai'r un math o setup yrru morthwylion mecanyddol neu gordd wrth brosesu metelau, yn ogystal â gyrru meginau.

Nid yw'r egwyddor y tu ôl i felin ddŵr yr un peth â melin wynt. Mae melin wynt yn cynhyrchu pŵer trwy arafu'r gwynt yn yr ardal sy'n cael ei hysgubo gan y llafnau. Nid yw'r felin ddŵr yn dibynnu ar wynt na thywydd i greu pŵer. Mae rhai melinau dŵr yn trosi pwysau dŵr sy'n disgyn yn rym y gellir ei drosglwyddo i waith mecanyddol, megis melin neu drwy ddeinamo ar gyfer trydan, h.y. ynni dŵr. Mae rhai melinau dŵr yn cael eu pweru gan nant o ddŵr o dan y felin ddŵr (olwyn ddŵr). Fel arfer gelwir melin ddŵr sy'n cynhyrchu trydan mewn gweithfa trydan dŵr.

Yn y cyfnod modern, mae'r felin lanw, sy'n cael ynni o gerhyntau'r cefnfor a'r llanw, yn dechnoleg newydd sy'n seiliedig ar egwyddorion hen a newydd. Mae gan ddŵr ddwysedd mawr, cymaint â 850 gwaith yn ddwysach nag aer, a gall dwysedd y cerynt mewn dŵr gael pŵer aruthrol. Agorwyd gwaith pŵer llanw yn Kvalsundet ger Hammerfest, Norwy, yn y 2000au (y cyntaf oedd Ffrangeg o 1966 yn ardal y Sianel, lle mae gwahaniaeth y llanw yn 10 metr neu fwy.)

Gellir defnyddio effaith tonnau a symudiad tonnau hefyd i gynhyrchu pŵer. Mae'r defnydd o bŵer o'r fath yn y cam archwilio o hyd. Y brif broblem yw dod o hyd i drenau tonnau sefydlog a deunyddiau digon cryf - neu ddefnyddio'r grymoedd fel y gallwch storio dŵr.

Melinau dŵr i gynhyrchu trydan

Melin ddŵr ym mhentref Ffwrnais, Ceredigion

Er bod defnydd o felinau dŵr bychain ar gyfer malu grawn bellach yn anfynych iawn, ceir enghreifftiau cynyddol o dechnoleg sylfaenol y felin ddŵr yn cael ei defnyddio i gynhyrchu trydan. Gwelir enghreifftiau o hyn ar draws Cymru gyda nifer wedi eu perchnogi gan gymunedau lleol.

Dywed adroddiad gan Barc Cenedlaethol Arfordir Penfro o 2012 bod pŵer hydro wedi cael ei ddatblygu’n dda yng Nghymru ac mae’r mwyafrif o safleoedd sydd â photensial o fwy na 1 MW wedi cael eu hecsbloetio. O fewn Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro yr opsiynau realistig fydd cynlluniau ‘rhediad afon’ micro-hydro gyda gallu o lai na 100cW ac adfer melinau traddodiadol (melinau afon a llanw).

Mentrau Lleol

Mae Ynni Ogwen yn cynhyrchu trydan o ynni dwr yr afon Ogwen gan drosglwyddo unrhyw elw i gronfa gymunedol fydd yn cael ei sefydlu i ariannu prosiectau cymunedol ac amgylcheddol eraill yn Nyffryn Ogwen.

Sgîleffeithiau

Mae melinau dŵr yn effeithio ar ddeinameg afonydd y cyrsiau dŵr lle cânt eu gosod. Yn ystod yr amser y mae melinau dŵr yn gweithredu mae sianeli'n tueddu i waddodi, yn enwedig dŵr cefn. Hefyd yn yr ardal cefnddwr, mae digwyddiadau gorlifo a gwaddodiad ar orlifdiroedd cyfagos yn cynyddu. Dros amser, fodd bynnag, caiff yr effeithiau hyn eu canslo wrth i lannau afonydd ddod yn uwch. Lle mae melinau wedi'u symud, mae toriad yr afon yn cynyddu ac mae sianelau'n dyfnhau.

Cerdd Melin Trefin

Arwydd gydag hanes Melin Trefin, Sir Benfro, a anfarwolwyd gan y gerdd enwog

Ceir cerdd enwog gan y bardd a'r Archdderwydd, Crwys yn hiraethu am ddiwedd Melin Trefin yn Sir Benfro. Mae'r gerdd yn cyfeirio at ddiwedd oes a chyfnod pan fyddai gwenith lleol yn dod i'r felin agosaf i'w malu i greu blawd.

Nid yw’r felin heno’n malu
Yn Nhrefin ym min y môr,
Trodd y merlyn olaf adre’
Dan ei bwn o drothwy’r ddôr,
Ac mae’r rhod fu gynt yn rhygnu
Ac yn chwyrnu drwy y fro,
Er pan farw’r hen felinydd
Wedi rhoi ei holaf dro.

Rhed y ffrwd garedig eto
Gyda thalcen noeth y tŷ,
Ond ddaw neb i’r fal ai farlys,
A’r hen olwyn fawr ni thry;
Lle dôi gwenith gwyn Llanrhiain
Derfyn haf yn llwythi cras,
Ni cheir mwy ond tres o wymon
Gydag ambell frwynen las.

Segur faen sy’n gwylio’r fangre
Yn y curlaw mawr a’r gwynt,
Dilythyren garreg goffa
O’r amseroedd difyr gynt,
Ond ’does yma neb yn malu,
Namyn amser swrth a’r hin
Wrthi’n chwalu ac yn malu,
Malu’r felin yn Nhrefin.

Oriel

• Melinau dŵr Cymru
• 
  Melin ddŵr weithredol yn Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan
• 
  Darlun enwog, Melin Aberdulais gan J.M.W. Turner, 1796-7
• 
  Melin Carnguwch ger Pistyll
• 
  Melinfeini Melin Trefin yn Sir Benfro a anfarwolwyd gan Crwys (gw. uchod)
• 
  Melin ddŵr anferth ffatri wlân y Drenewydd ger Afon Hafren

Gweler hefyd

• Melin wynt
• Olwyn ddŵr
• Melinfaen
• Melin lanw
• Cymdeithas Melinau Cymru - corff er gwarchod a hyrwyddo treftadaeth ac adeiladau melinau Cymru

Dolenni allanol

• Cymdeithas Melinau Cymru
• Molens.eu Archifwyd 2014-01-21 yn y Peiriant Wayback - Basdata gyda chyfeiriadau at dros 1,000 o felinau Ewrop
• Gwefan TIMS The International Molinological Society
• Gwefan SPOOM The Society for the Preservation of Old Mills