Archdderwydd

Archdderwydd
	Archdderwydd Eisteddfod 1910
Enghraifft o'r canlynol	galwedigaeth, teitl corfforaethol
Math	arweinydd mudiad, prif swyddog
Cysylltir gyda	Eisteddfod Genedlaethol Cymru
Gwladwriaeth	y Deyrnas Unedig

Yr Archdderwydd yw llywydd Gorsedd y Beirdd, ac sydd felly yn llywyddu ar brif ddefodau Eisteddfod Genedlaethol Cymru. Er mai Iolo Morgannwg oedd y cyntaf i lywyddu'r Orsedd pan y'i sefydlwyd, ei olynydd, David Griffiths, dan yr enw barddol "Clwydfardd" oedd yn cyntaf i'w adnabod gyda'r teitl swyddogol.^[1]

Ers 1932, dim ond enillwyr blaenorol o'r Goron neu'r Gadair sy'n gymwys i fod yn Archdderwydd. Erbyn cychwyn yr 21G, ehangwyd hyn i gynnwys enillwyr y Fedal Ryddiaith a'r cyntaf i'w ethol dan y rheol yma oedd Robyn Llŷn (Robyn Léwis) (2002–05).^[1] Christine James, a ddaeth yn Archdderwydd yn 2013, oedd y fenyw gyntaf a'r dysgwr Cymraeg cyntaf (h.y. unigolyn lle nad oedd y Gymraeg yn famiaith) i ddal y teitl.^[2]

Ers yr Ail Ryfel Byd, dim ond un Archdderwydd sydd wedi gwasanaethau mwy nag un cyfnod tair blynedd. Etholwyd Albert Evans-Jones ("Cynan") yn 1950 ac eto yn 1963, ac fe'i ystyrir yn ddylanwad rhyddfrydol ar yr ŵyl; derbyniodd yn gyhoeddus nad oedd gan yr eisteddfod fodern gysylltiad uniongyrchol â derwyddiaeth hynafol. Fe'i urddwyd yn farchog yn 1969 am ei wasanaeth i ddiwylliant Cymreig, yr unig Archdderwydd i dderbyn y teitl.^[3]

Yn dilyn gohirio Eisteddfod Genedlaethol 2020 oherwydd Pandemig COVID-19, penderfynwyd ymestyn cyfnod yr Archdderwydd Myrddin ap Dafydd. Newidiwyd y rheolau hefyd er mwyn pennu tymor pob Archdderwydd bellach yn ymestyn dros dair Eisteddfod yn hytrach na thros dair blynedd.^[4]

Yn seremoni cyhoeddi Eisteddfod Wrecsam ar 27 Ebrill 2024, trosglwyddwyd yr awenau i Mererid Hopwood, dim ond yr ail fenyw erioed i fod yn archdderwydd.

Rhestr Archdderwyddon

Clwydfardd yr Archdderwydd cyntaf

Cynan (canol); 1956

Enw	Enw barddol	Cyfnod yn y swydd
David Griffiths	Clwydfardd	1876-1894
Rowland Williams	Hwfa Môn	1895-1905
Evan Rees	Dyfed	1905-1923
John Cadvan Davies	Cadvan	1923-1924
Howell Elvet Lewis	Elfed	1924-1928
John Owen-Williams	Pedrog	1928-1932
John Jenkins	Gwili	1932-1936
John James Williams	J.J.	1936-1939
William Crwys Williams	Crwys	1939-1947
William Evans	Wil Ifan	1947-1950
Albert Evans-Jones	Cynan	1950-1953
John Dyfnallt Owen	Dyfnallt	1954-1957
William Morris	Moi Plas	1957-1960
Edgar Phillips	Trefin	1960-1962
Albert Evans-Jones	Cynan	1963-1966
E. Gwyndaf Evans	Gwyndaf	1966-1969
Gwilym Richard Tilsley	Tilsli	1969-1972
Brinley Richards	Brinli	1972-1975
R. Bryn Williams	Bryn	1975-1978
Geraint Bowen	Geraint	1978-1981
James Nicholas	Jâms Nicolas	1981-1984
W. J. Gruffydd	Elerydd	1984-1987
Emrys Roberts	Emrys Deudraeth	1987-1990
William George	Ap Llysor	1990-1993
John Gwilym Jones	John Gwilym	1993-1996
Dafydd Rowlands	Dafydd Rolant	1996-1999
Meirion Evans	Meirion	1999-2002
Robyn Lewis	Robin Llŷn	2002-2005
Selwyn Griffith	Selwyn Iolen	2005-2008
Dic Jones	Dic yr Hendre	2008-2009
T. James Jones	Jim Parc Nest	2009-2013
Christine James	Christine	2013-2016
Geraint Lloyd Owen	Geraint Llifon	2016-2019
Myrddin ap Dafydd	Myrddin ap Dafydd	2019-2024
Mererid Hopwood	Mererid Hopwood	2024-2027