Sawyl Ben Uchel

brenin Prydain

Pennaeth o'r Hen Ogledd oedd Sawyl Ben Uchel (fl. 6g). Roedd yn un o feibion Pabo Post Prydain - pennaeth arall o'r Hen Ogledd a gysylltir â Llanbabo, Môn, yn ôl traddodiad - ac felly'n un o ddisgynyddion y Brenin Coel Hen. Ar sail yr achau Cymreig traddodiadol, mae'n debyg ei fod yn byw yn yr un cyfnod â Urien Rheged a Taliesin.

Sawyl Ben Uchel
Ganwyd488 Edit this on Wikidata
Bu farw590 Edit this on Wikidata
o boddi Edit this on Wikidata
Dinasyddiaethsub-Roman Britain Edit this on Wikidata
Galwedigaethbrenin neu frenhines Edit this on Wikidata
Swyddlegendary king of Britain Edit this on Wikidata
TadPabo Post Prydain Edit this on Wikidata
PlantSanctan, Asaph Edit this on Wikidata

Yn yr achau traddodiadol a geir yn y testun Cymraeg Canol Bonedd Gwŷr y Gogledd, ceir llinach Pabo Post Prydain ac enwau ei feibion:

Dunod a Cherwydd a Sawyl Ben Uchel meibion Pabo Post Prydain mab Arthwys mab Mar mab Cenau mab Coel.

Mae disgynyddion eraill Coel Hen, sef y Coelwys, yn cynnwys Urien Rheged, Llywarch Hen, Clydno Eidyn, Elidir Lydanwyn, Eliffer Gosgorddfawr a Gwenddolau.

Yn y casgliad o draddodiadau Cymreig a Brythonig Trioedd Ynys Prydain, cofnodir 'Sawyl Ben Uchel mab Pabo Post Prydein' yn un o 'Dri Thrahawg Ynys Prydain', gyda Pasgen fab Urien a Rhun fab Einion. Mae'r enw 'Sawyl' yn deillio o'r enw Lladin Samuelis (Hebraeg: Samuel). Er mai fel 'Sawyl Ben Uchel' y cyfeirir ato yn gyffredinol, mae testun achau cynnar yn ei alw yn 'Sawyl Ben Isel' (Samuil Pennissel) ac mae'n bosibl mai 'Pen Isel' oedd yr epithet gwreiddiol.

Yn ôl Bonedd y Saint roedd Sawyl yn dad i Sant Asaph (Assa) a gafodd gan ei wraig Gwenasedd ferch Rhain. Yn ei Gronicl mae'r hynafiaethydd Elis Gruffydd yn cofnodi fod merch Sawyl wedi priodi Maelgwn Gwynedd, brenin grymusaf Prydain yn hanner cyntaf y 6g. Cyfeiria testun achyddol Gwyddelig at un Samuel Chend-isel (Chend-isel = 'Pen Isel') a briododd Deichter, merch Muiredach Muinderg, brenin Wlster, a dywedir iddynt gael dau fab, sef Sanctan, a ddaeth yn esgob Cil-dá-les a sefydlydd Kilnasantan yn Swydd Ddulyn, a Matóc Ailithir. Mae'r Liber Hymnorum Gwyddelig yn cofnodi fod Sanctan a Matóc wedi dod i Iwerddon o Ynys Prydain.[1]

Ym Mrut y Brenhinedd, cyfeiria Sieffre o Fynwy at Samuil Penissel, sy'n awgrymu ei fod yn dilyn ffynhonnell achyddol gynnar (cf. uchod). Ond mae Sieffre yn lleoli teyrnasiad Sawyl yn y cyfnod cyn-Rufeinig.

Ym Muchedd Sant Cadog mae Sawyl yn frenin trahaus a lyncir mewn cors am wrthwynebu'r sant. Lleolir y Sawyl hwnnw yn ardal Cydweli ac mae'n bosibl mai at frenin arall y cyfeirir neu fod traddodiadau am y Sawyl o'r Hen Ogledd a rheolwr lleol wedi cymysgu dros y canrifoedd. Yn ôl y Fuchedd roedd ganddo lys yn Allt Cunedda, yn Sir Gaerfyrddin a chafodd ei gladdu mewn tomen o'r enw 'Banc Benuchel'.

Ceir cyfeiriad arall at Sawyl mewn cerdd gan Yr Ustus Llwyd (14g).

Cyfeiriadau

golygu
  1. Peter C. Bartrum (1993), A Welsh Classical Dictionary, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, tt. 580-581.

Prif ffynhonnell

golygu
  • Rachel Bromwich (gol.), Trioedd Ynys Prydein (Caerdydd, 1961; arg. newydd 1991). Gweler Triawd 23, Atodiad II, a'r nodyn ar dud. 506.