Siloa, Aberdâr

capel yr Annibynwyr yn Aberdâr

Siloa, Aberdâr yw capel Annibynnol mwyaf Aberdâr. Cynhelir gwasanaethau y capel yn y Gymraeg. Wedi'i sefydlu ym 1844, Siloa yw un o'r ychydig gapeli Cymraeg yn yr ardal sy'n parhau ar agor heddiw. Roedd Siloa yn nodedig am wasanaeth hir ei weinidogion. Rhwng 1843 a 1964 dim ond tri fu'n gweinidogaethu yno: David Price (1843-78), D. Silyn Evans (1880-1930) ac R. Ifor Parry (1933-64) .

Capel Siloa
Matheglwys, capel Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 1844 Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
LleoliadAberdâr Edit this on Wikidata
SirAberdâr, Dwyrain Aberdâr Edit this on Wikidata
GwladBaner Cymru Cymru
Uwch y môr130 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau51.713034°N 3.448852°W Edit this on Wikidata
Cod postCF44 7HU Edit this on Wikidata
Map
Statws treftadaethadeilad rhestredig Gradd II Edit this on Wikidata
Manylion

Sefydliad golygu

Ym 1841, dechreuodd Thomas Rees, gweinidog Ebeneser, Trecynon gynnal ysgol Sul yn yr hyn oedd yna bentref cyfagos i Aberdâr ar y pryd. Dechreuodd bregethu yn Saesneg yno hefyd, gyda'r bwriad o sefydlu achos Saesneg.[1] Pan ymadawodd Rees i ddod yn weinidog Siloah, Llanelli, yn gynnar ym 1842, daeth ei gynlluniau i ben ond bu i grŵp bach o aelodau Ebeneser barhau i gynnal cyfarfodydd, ond yn yr iaith Gymraeg.[2] Y ffigwr blaenllaw oedd David Price, a oedd wedi symud i Aberdâr yn ddiweddar o Fro Nedd.[2] Ar gynnig Price ddechreuwyd cynnal oedfaon yn ystafell hir Tafarn y Boot, Aberdâr.[3] Ym 1843 gwnaed cais gan bedwar ar ddeg o aelod Ebeneser, Trecynon, yr eglwys annibynnol hynaf yn yr ardal, i gael eu rhyddhau i sefydlu eglwys newydd. Er gwaethaf amheuon rhai o'r aelodau hŷn, cymeradwywyd y cais a chafodd yr eglwys newydd ei enwi'n Siloa, er anrhydedd i eglwys newydd y cyn gweinidog yn Llanelli.[2] Ymhlith yr aelodau gwreiddiol oedd David Price, a chwaraeodd rôl weithredol ac uniongyrchol yn y gwaith o adeiladu'r adeilad gwreiddiol.[4] Roedd yr adeilad cyntaf yn costio £600.[3]

Gofalaeth David Price, 1843-78 golygu

Yn fuan wedi cychwyn yr achos ordeiniwyd David Price fel gweinidog Siloa, a bu'n gwasanaethu fel trysorydd yr achos am sawl blwyddyn hefyd.[4] Bu David Price gynt yn gweithio fel glowr. Yn ystod Streic Aberdâr 1857-8 fe ymddangosodd ar lwyfan ochr yn ochr â Henry Austin Bruce, gan gyfieithu ei sylwadau i'r Gymraeg a gan adrodd ei brofiadau ei hun fel glöwr ifanc ar streic flynyddoedd lawer cynt, mewn ymgais i berswadio'r glowyr i ddychwelyd i'r gwaith.[5] Roedd ei farn yn adlewyrchu agwedd llugoer arweinwyr anghydffurfiol tuag at undebaeth llafur ar y pryd.

Sefydlwyd Siloa ar yr adeg pan oedd Aberdâr yn datblygu'n gyflym fel anheddiad diwydiannol o ganlyniad i dwf yn y fasnach glo stêm. Yn ystod y weinidogaeth Price, roedd nifer fawr o fewnfudwyr i'r ardal, yn enwedig o siroedd gwledig Caerfyrddin, Ceredigion, Penfro a Brycheiniog. Ysgogodd y twf yn y boblogaeth twf tebyg yn aelodaeth Siloa. Cododd i dros 600, gan ei wneud yr eglwys fwyaf niferus yn y dyffryn yn nhermau aelodaeth yn y 1860au. Yn ogystal â'r cynnydd aelodaeth o ganlyniad i ddatblygiad diwydiannol, cafodd yr aelodaeth hwb sylweddol o ganlyniad i ddiwygiad 1849 a chafodd Siloa ei hailadeiladu a'i ehangu ym 1855 am gost o £719.[3] Ar ôl diwygiad pellach ym 1859, roedd hwb arall i'r aelodaeth a chliriwyd y dyledion adeiladu erbyn 1860.[3]

Roedd Siloa yn chwarae rhan bwysig yn y cynnydd o radicaliaeth wleidyddol yn y 19g, sef mudiad a oedd yn gysylltiedig yn agos â diffyg cydymffurfiaeth. Ym 1848 cynhaliwyd cyfarfod nodedig yn Siloa, dan gadeiryddiaeth David Williams (Alaw Goch) i brotestio yn erbyn y dystiolaeth a gyflwynwyd i'r comisiynwyr oedd yn paratoi Adroddiadau Addysg 1847 gan ficer Aberdâr, John Griffith. Chwaraeodd Thomas Price, gweinidog cyfagos Calfaria, ran amlwg yn y cyfarfod hwn.[6]

Sefydlwyd sawl eglwys fel canghennau o Siloa drwy weinidogaeth Price, gan gynnwys Bethesda, Abernant, lle bu hefyd yn weinidog, a Bryn Seion, Cwmbach .[7] Roedd aelodau Siloa hefyd yn ymwneud â ffurfio eglwysi yn Aberpennar, Aberaman, Cwmaman a Chwmdâr.[2]

Ym 1866, cyflwynodd yr eglwys anerchiad i Price a rhodd o £170, a godwyd gan aelodau'r eglwys, i gydnabod ei wasanaeth.[4]

Bu farw Price ym 1878 yn 68 oed.[8]

Gofalaeth Silyn Evans, 1880–1930 golygu

Silyn Evans fu olynydd David Price i weinidogaeth Siloa, ac yn ddiweddarach ysgrifennodd bywgraffiad er cof amdano.

Roedd gan Siloa 661 o aelodau ym 1899 ac, yn sgil y Diwygiad 1904-1905,[9] roedd hyn wedi cynyddu i 761 erbyn 1907.

Cynhaliwyd adnewyddiadau helaeth ym 1890 ar gost o £1,100. Cynhaliwyd gwasanaethau Jiwbilî i ddathlu clirio'r dyledion a daeth yn sgil y gwaith hwn ym mis Ionawr 1905 gan gyd-daro â'r Diwygiad.[9]

Ym 1918, cafwyd dadl dros benderfyniad gan yr eglwys i atal cyfraniadau i Goleg Diwinyddol Bala-Bangor oherwydd agweddau heddychlon ei brifathro, Thomas Rees ar adeg y Rhyfel Byd Cyntaf.[10][11]

Erbyn 1923 roedd yr aelodaeth wedi gostwng i 645.[12]

20 Ganrif golygu

Roedd yr aelodaeth yn Siloa yn 501 ym 1933 pan ddechreuodd R. Ifor Parry ei weinidogaeth. Erbyn 1954 roedd yr aelodaeth wedi gostwng i 363, gyda dirywiad pellach i 191, pan ymddiswyddodd Parry o'r weinidogaeth.[12]

O 1980 cynhaliwyd gwasanaethau yn y festri oherwydd dirywiad sylweddol yn yr aelodaeth.[3] Yn wahanol i eglwysi eraill yn y dyffryn, fodd bynnag, mae Siloa wedi parhau i weithredu fel eglwys Gymraeg. Fe ddaeth yr achos i ben yn 2021.

Llyfryddiaeth golygu

  • Owen, D. Huw Capeli Cymru (Talybont: Y Lolfa, 2005), tt. 17–18

Cyfeiriadau golygu

  1. "SILOA - Tarian Y Gweithiwr". Mills, Lynch, & Davies. 1883-04-12. Cyrchwyd 11 Ionawr 2019.
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 GENUKI Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru - Aberdâr adalwyd 11 Ionawr 2019
  3. 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 Jones. Chapels of the Cynon Valley. tt. 106–8.
  4. 4.0 4.1 4.2 "PRESENTATION TO THE REV D PRICE SILOA ABERDARE - The Aberdare Times". Josiah Thomas Jones. 1866-10-20. Cyrchwyd 11 Ionawr 2019.
  5. "The Great Strike of the Colliers - The Cardiff and Merthyr Guardian Glamorgan Monmouth and Brecon Gazette". Henry Webber. 1857-12-12. Cyrchwyd 2019-01-11.
  6. Jones, Ieuan Gwynedd (1964). "Dr. Thomas Price and the election of 1868 in Merthyr Tydfil : a study in nonconformist politics (Part One)". Welsh History Review 2 (2): 147–172. https://datasyllwr.llgc.org.uk/journals/pdf/AWJAJ003030.pdf.
  7. "Old Aberdare - The Aberdare Leader". W. Pugh and J. L. Rowlands. 1913-10-25. Cyrchwyd 2019-01-11.
  8. "MARWOLAETH Y PARCH D PRICE SILOA ABERDAR - Tarian Y Gweithiwr". Mills, Lynch, & Davies. 1878-12-13. Cyrchwyd 2019-01-11.
  9. 9.0 9.1 "SiloaAberdar - Tarian Y Gweithiwr". Mills, Lynch, & Davies. 1905-05-04. Cyrchwyd 2019-01-11.
  10. "Llythyrau at y Gol - Y Darian". W. Pugh and J. L. Rowlands. 1918-05-30. Cyrchwyd 2019-01-11.
  11. "O BOB PARTH - The Aberdare Leader". W. Pugh and J. L. Rowlands. 1918-06-01. Cyrchwyd 2019-01-11.
  12. 12.0 12.1 Rees, D. Ben (1975). Chapels in the Valley. Gwasg y Ffynnon. ISBN 0-902158-08-2.

Dolenni allanol golygu