Y felan
Math o gerddoriaeth yw'r felan, y felan-gân, y bliws[1] neu'r blŵs[1] (Saesneg: blues, the blues neu blues music) a darddai o draddodiadau'r Americanwyr Affricanaidd yn ne Unol Daleithiau America yn ail hanner y 19g. Ffurf ar gerddoriaeth werin ydyw a ddatblygodd yn nhaleithiau Perfeddion y De, o'r 1860au ymlaen—oes yr Ailymgorfforiad yn sgil diwedd Rhyfel Cartref America—a ymgorfforai'r amryw ffurfiau ar ganu yn niwylliant y bobl dduon: emynau ysbrydol, alawon gwaith a chrïau'r caeau, gweiddganau a siantiau, a baledi traethiadol syml mewn odl. Nodweddir ffurf gerddorol y felan gan batrwm galw-ac-ateb, graddfa'r felan, a dilyniannau cordiau penodol, fel arfer y felan ddeuddeg-bar. Elfen bwysig arall o'r sain ydy'r meddalnodau neu nodau'r felan, hynny yw nodau a genir ar draw ychydig yn wahanol i'r arfer, gan amlaf trydyddau, pumedau, neu seithfedau a ostyngir gan chwarter neu hanner tôn. Atgyfnerthir rhythm llesmeiriol y felan gan nodau shiffl neu linell fas parhaus sy'n creu effaith ailadroddus a elwir groove.
 Y canwr a gitarydd B. B. King, a elwir "Brenin y Felan", yn perfformio ym 1971. | |
| Enghraifft o'r canlynol | genre gerddorol  |
|---|---|
| Math | cerddoriaeth boblogaidd, music of North America |
| Gwlad | Unol Daleithiau America |
| Dechrau/Sefydlu | 1890s |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Nodweddir genre'r felan gan ei geiriau, a sonir am deimladau, ofnau, a gobeithion personol, ei llinellau bar, a'i hofferyniaeth. Un linell a ailadroddir pedwar gwaith oedd y pennill traddodiadol yn y felan gynnar. Yn nechrau'r 20g daeth y strwythur gyffredin i ddiffinio'r felan nodweddiadol, sef patrwm AAB, gan gynnwys un linell a genir dros y pedair bar gyntaf, a ailadroddir dros y pedair bar nesaf, ac yna llinell arall dros y pedair bar olaf. Offerynnau gwreiddiol y felan oedd y banjo, y piano a'r ffidl, ac o fewn amser daeth i gynnwys y clarinét, y trwmped, y trombôn, y drwm ochr, y drwm bas, a'r symbalau. Yn yr 20g daeth y gitâr i fri yn y felan. Stori, disgrifiad neu fynegiant syml a draethir gan hen ganeuon y felan, fel arfer yn ymwneud ag anffafriaeth hiliol, tlodi, neu brofiadau eraill yr Americanwyr Affricanaidd.[2]
Gellir olrhain nifer o elfennau'r felan, gan gynnwys y patrwm galw-ac-ateb a'r meddalnodau, yn ôl i gerddoriaeth Affrica. Er ei bod yn seciwlar yn bennaf, tynnodd gwreiddiau'r felan yn gryf ar gerddoriaeth grefyddol y Cristnogion Affricanaidd-Americanaidd yn y 19g, yn enwedig y caneuon ysbrydol Negroaidd. Fel rheol, nodir rhyddfreinio'r caethweision yn yr Unol Daleithiau fel man cychwyn y felan, oes newydd o ryddid ac amser hamdden i'r Americanwyr croenddu, er iddynt parhau i ddioddef hiliaeth ac ôl-effeithiau caethwasiaeth. Dechreuodd fel cerddoriaeth leisiol ddigyfeiliant, ar sail traddodiad llafar cryf y cyn-gaethweision, a throdd nifer o dduon yn gantorion a cherddorion, yn eu cymunedau neu ar grwydr. Datblygodd yr arfer o ganu unawd gyda chyfeiliant gan y banjo, ac ambell weithiau'r piano, a ffynnodd yn ddiweddarach yn nhai tafarnau'r bobl dduon, y juke joints neu barrelhouses, yn nhaleithiau'r de-ddwyrain. Sonir yn gyntaf amdani fel math unigryw o ganu gan awduron ar droad y ganrif, a chyhoeddwyd yr esiampl gyntaf o gerddoriaeth ddalen y felan ym 1908. Esblygodd y felan yn sylweddol ac ymddangosodd sawl is-genre, gan gynnwys y felan wlad megis melan y Delta a melan Piedmont, hocwm a'r felan fudr, a chanu'r dinasoedd ar arfordiroedd y dwyrain a'r gorllewin. Ymledodd ar draws yr Unol Daleithiau, gan esgor ar arddulliau lleol ym Memphis, Houston, Birmingham, New Orleans, Dinas Kansas, St. Louis, a Chicago. Câi ddylanwad ar ddatblygiad mathau newydd o gerddoriaeth, yn enwedig trwy gyfuno â ragtime i ffurfio jazz, ac yno'n cymysgu eto â jazz i greu rhythm a blŵs, a fyddai'n croesi â chanu gwlad yr Americanwyr gwynion i greu roc a rôl. Yng nghanol yr 20g trodd y felan yn drydanol, a daeth ei sain yn fwy poblogaidd i bobl wynion yn yr Unol Daleithiau, ac mewn gwledydd eraill. Datblygwyd cyfuniad o gerddoriaeth roc ac arddulliau'r felan yn y 1960au a'r 1970au.
Ffurf y gerddoriaeth Golygu
Mae alaw'r felan ar nodau cerdd y cywair lleddf pentatonig, hynny yw, ar y nodau do me fa so te. Yn nghywair C felly, fe fydd yr alaw ar C Eb F G Bb. Gelwir y nodau fflat Eb a Bb yn nodau'r felan (blue notes). Fe fydd yn arferol hefyd i ganu'r felan yn nghywair A neu E. Mae cywair Bb a Eb hefyd yn boblogaidd. Yng nghywair A, D ac E felly, fe fydd yr alaw yn cwympo fel arfer ar allweddau gwyn y piano, ac yn nghywair Eb fe fydd hi ar yr allweddau du.
Y felan ar ddeuddeg bar Golygu
Nid yw'r felan yn angenrheidiol ar 12-bar blŵs. Gellir fod ar wyth neu 16 bar, ond y dull mwyaf sylfaenol yw canu penillion o dair llinell ar 12 bar. Yn wreiddiol, roedd ceith-was yn canu'r llinell gyntaf wrth weithio yn y cae, ac eraill yn ei ateb wrth ganu'r ail linell gyda'r un geiriau yn aml iawn, ond ar nodau gwahanol. Wedyn roedd yn canu'r trydydd llinell.
Mae'r siart a ganlyn yn dangos yr enghraifft mwyaf syml a chyffredin. Mae'r siart yn dangos y cordiau yn nghywair C mewn 12 bar o 4 curiad. Gellir chwarae'r felan yn araf neu yn gyflym.
C///|////|////|////|
F///|////|C///|////|
G7///|F///|C///|////|
Mae'r dilyniant uchod (neu drosiad i gywair arall) yn cael ei ddefnyddio mewn miloedd o ganeuon y felan, R&B a roc.
Dyma amrywiad;
C///|////|////|C7///|
F///|////|C///|////|
G7///|F///|C///|G7///|
Gelwir y ddau far olaf (barau 11 a 12) yn blwsdroad; dau far offerynnol a fydd yn troi'n ôl at ddechrau'r bennill nesaf. Weithiau fe fydd y troad yn cael ei ddefnyddio fel cyflwyniad i'r gân, hynny yw, gellir dechrau'r gân wrth chwarae barrau 11 a 12 yn offerynnol cyn y bennill gyntaf.
Mae llawer o ganeuon y felan yn defnyddio cordiau seithfed o ben bwy gilydd (er bod hwn yn groes i ddamcaniaeth confensiynol cerddoriaeth sy'n gorchymyn bod e ddim yn arferol i ddechrau ar gord seithfed a bod darn o gerddoriaeth byth yn terfyn ar gord seithfed). Gellir goleddfu'r enghreifftiau uchod wrth chwarae cordiau seithfed yn lle'r prif gordiau, hynny yw, chwarae C7 yn lle C a F7 yn lle F. Dyma enghraifft syml o'r felan yn A sy'n defnyddio cordiau seithfed yn unig,
A7///|D7///|A7///|////|
D7///|////|A7///|////|
E7///|D7///|A7///|E7///|
Melan y Delta Golygu
Yn rhanbarth Delta Mississippi, yng ngogledd-orllewin talaith Mississippi ar y ffin ag Arkansas a Louisiana, mae gwreiddiau'r felan ar ddechrau'r 20g. Dyma'r gwastatir llifwaddod ffrwythlon rhwng afonydd Mississippi ac Yazoo, ardal amaethyddol a oedd yn gartref i niferoedd mawrion o gyn-gaethweision a'u disgynyddion a drodd yn gyfrangnydwyr, yn bennaf yn y diwydiant cotwm. Canwr tlawd ar grwydr, neu glerwr, oedd y blwsmon cynnar, heb hyfforddiant cerddorol ffurfiol na chynhaliaeth sicr. O ganlyniad, datblygodd y felan sain foel, arw, yn ddibynnol ar yr unawd, gyda chyfeiliant y banjo'n wreiddiol cyn i'r gitâr (acwstig neu lithr) a'r organ geg ennill eu plwyf. Cenid weithiau mewn llais main gydag ambell i sgrechian, a defnyddid technegau'r gitâr llithr, plicio â'r bysedd, a chyweirio agored i greu sŵn trawiadol a theimladol. Daeth cantorion-gyfansoddwyr y felan o dlodi a diffyg addysg, yn aml yn anllythrennog, a bu geiriau'r caneuon yn syml, ailadroddus, a gwerinol. Fodd bynnag, mynegasant emosiynau a phrofiadau o galedni, serch, a cholled yn onest ac yn bwerus.
Yn y Delta datblygodd genre gerddorol a oedd yn unigyrw i'r Americanwyr Affricanaidd, ac a syniai'n ddieithr iawn i glustiau Ewropeaidd y cyfnod, ac mae hanes cynnar y felan ynghlwm wrth ddiwylliant gwerin y bobl dduon. Genid nifer o straeon dirgel am gerddorion yr oes, gan gynnwys chwedl y groesffordd, y fan a dybir i ddyn daro bargen â'r diafol yno i ennill ei ddawn gerddorol hynodol. Traddodir y stori honno gan amlaf am Robert Johnson (1911–38), un o'r gitaryddion a chyfansoddwr caneuon mwyaf dylanwadol yn hanes cerddoriaeth, a'r un a wnaeth y felan ar ddeuddeg bar yn safonol. Ymhlith arloeswyr eraill melan y Delta oedd Charley Patton (oddeutu 1891–1934), Son House (1902–88), a Skip James (1902–69).
Y felan glasurol Golygu
Cyfeiria'r felan glasurol at y perfformwyr benywaidd a flodeuai yn y 1920au, a gyfunodd yr hen felan werin â cherddoriaeth y theatr a vaudeville, gyda chyfeiliant pianydd neu fand jazz bychan. Y gantores ddu gyntaf i recordio cân felan oedd Mamie Smith (1891–1946) gyda "Crazy Blues" ym 1920, ac ymhlith y cantoresau eraill oedd Bessie Smith (1894–1937), Ma Rainey (1886–1939), Ethel Waters (1896–1977), Clara Smith (1894–1935), ac Ida Cox (1894–1967). Buont yn nodedig am eu presenoldeb cryf ar y llwyfan, eu hymagwedd grand a'u personoliaeth hyderus, ystrydeb y "ddifa". Yn debyg i'r cantorion gwrywaidd, caneuant am galedni bywyd a thor-calon, ond gyda safbwynt o'r trafferthion ychwanegol a wynebwyd gan fenywod croenddu.
Y felan drydanol a'r dinasoedd Golygu
Ym 1920, fe symudodd y felan tuag at y gogledd gyda'r mudiad o weithwyr du i ffatrïoedd Detroit a Chicago.
Melan Chicago Golygu
Yn Chicago fe gafodd y felan ei drydanu. Roedd rhai a ddaeth o Mississippi yn wreiddiol, fel Muddy Waters a Howlin' Wolf, yn defnyddio gitâr drydan, gitâr fas, drymiau, a'r piano, ac efallai sacsoffon.
Melan Detroit Golygu
Un o ganwyr y felan mwyaf adnabyddus o Detroit oedd John Lee Hooker. Daeth o Mississippi yn wreiddiol ond ym 1948 fe symudodd yno.
Enwogion y felan Golygu
O'r Mississippi Golygu
- Aleck "Rice" Miller ("Sonny Boy Williamson II", 1899 - 1965)
- Skip James (1902 - 1969)
- Son House (1902 - 1988)
- Robert Johnson (1909 neu 1912 - 1938)
- Howlin' Wolf (1910 - 1976)
- Muddy Waters (1913 neu 1915 - 1983)
- John Lee Hooker (1917 - 2001)
- B. B. King ("brenin y felan", ganwyd 1925)
O leoedd eraill yn yr U. D. Golygu
- Mamie Smith (1883 - 1946)
- Ma Rainey (1886 - 1939)
- Clara Smith (1894 - 1935)
- Bessie Smith (1894 - 1937)
- Ethel Waters (1896 - 1977)
- John Lee Williamson ("Sonny Boy Williamson I", 1914 - 1948)
- Dinah Washington ("brenhines y felan", 1924 - 1963)
- Willie Mae Thornton ("Big Mamma", 1926 - 1984)
- Etta James (ganwyd 1938)
- Jimi Hendrix (1942 - 1970)
- Janis Joplin (1943 - 1970)
- Keb' Mo' (ganwyd 1951)
- Stevie Ray Vaughan (1954 - 1990)
- Susan Tedeschi (ganwyd 1970)
- Joe Bonamassa (ganwyd 1977)
- Shemekia Copeland (ganwyd 1979)
O weddill y byd Golygu
- John Mayall ("tad y felan Brydeinig" Lloegr, ganwyd 1933)
- Eric Clapton (Lloegr, ganwyd 1945)
Cyfeiriadau Golygu
- ↑ 1.0 1.1 bliws. Geiriadur Prifysgol Cymru. Adalwyd ar 26 Mai 2015.
- ↑ "Honoring Jazz: An Early American Art Form". Civilrightsmuseum.org (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-02-05. Cyrchwyd 2022-11-07.