Eglwys Sant Cynhaiarn
Dadgysegrwyd Eglwys Sant Cynhaiarn (hefyd Eglwys Sant Cynhaearn ac weithiau "Ynys Cynhaearn")[1][2] yn 2003 pan roddwyd hi ar lês i Friends of Friendless Churches ("Gyfeillion Eglwysi Di-gyfaill"). Mae'r eglwys wedi'i lleoli ar godiad bychan o dir a arferai fod yn ynys ar Llyn Ystumllyn, tua cilometr i'r de o Bentrefelin, Gwynedd, Cymru. Fe'i chofrestrwyd gan Cadw fel adeilad cofrestredig Gradd II*.[3] Mae'r ffordd sy'n arwain i'r eglwys ychydig yn uwch na'r caeau o'i phoptu - dyma'r hen ffordd Ganoloesol a oedd yn ffinio gydag ochr yr hen lyn.[2] Mae'r eglwys yn fwyaf nodedig am fod yn fan claddu Dafydd y Garreg Wen, ('Dafydd Ŵan' ar lafar, neu neu 'David Owen' ar ei dystysgrif geni). Hyd yn ddiweddar cysegrwyd yr eglwys i Sant Cynhaiarn.[4]
 | |
| Math | eglwys  |
|---|---|
| Sefydlwyd |
|
| Daearyddiaeth | |
| Lleoliad | Dolbenmaen |
| Sir | Dolbenmaen |
| Gwlad |  Cymru |
| Uwch y môr | 8.7 metr |
| Cyfesurynnau | 52.9262°N 4.19443°W |
 | |
| Arddull pensaernïol | pensaernïaeth Sioraidd |
| Statws treftadaeth | adeilad rhestredig Gradd II* |
| Cysegrwyd i | Cynhaiarn |
| Manylion | |
Ceir olion cytiau hirion o’r Canol Oesoedd cynnar i'r de-orllewin o'r eglwys.[5]
Hanes golygu
Cyn sefydlu tref Porthmadog, sydd ychydig filltiroedd i ffwrdd, dyma oedd Eglwys Plwyf yr ardal.[3] Mae corff yr eglwys yn dyddio'n ôl i'r 12g, ac ychwanegwyd yr adain ogleddol yn y 16g.[2] Yn 1622 y codwyd yr adain ddeheuol.[3] Mae'r rhan fwyaf o'r dodrefn mewnol yn perthyn i arddull y cyfnod Siorsaidd ac yn mynd nôl i 1832. Yn y 2010au tynnwyd y mortar hyll oddi ar wal gorllewinol yr eglwys a datgelwyd gwaith carreg arbennig o grefftus.
Dodrefn golygu
Gwnaed y pulpud teirllawr hynod yn 1832. Symudwyd yr organ Gothig fawr yma (a wnaed gan 'Flight & Robson') yn 1854 o Dremadog. Mae'r fedyddfaen yn gymharol newydd (1900) ac ni wyddys beth yw hynt a helynt yr hen fedyddfaen. Ceir yma neuadd fechan iawn a gynlluniawyd gan Clough Williams-Ellis yn 1937. Ceir sawl ffenestr liw i goffáu cyn-aelodau'r eglwys ac eraill megis morwyr, ac yn eu plith y mae ffenest i 'Bêr Ganiedydd Israel' yn canu'r delyn er cof am Alltud Eifion, a anwyd ym mhlwyf Cynhaiarn. Gwnaed ambell ffenest gan James Powell a'i fab rhwng 1899 a 1906.[2] Mae ffenestr arall yn cynnwys llun o Sant Cynhaiarn.
Y fynwent golygu
-
Bedd y bardd Ellis Owen, Cefnymeysydd
-
Llun manwl o fedd Ellis Owen
-
Bedd John Williams (Ioan Madog)
-
Llun manwl o fedd Ioan Madog
Yma y claddwyd Dafydd y Garreg Wen yn 29 oed yn 1749, a nodir hynny ar ei garreg fedd, gyda llun bychan o delyn wedi'i gerfio ar wyneb y lechen.[6] Ar y garreg mae'r ysgrifen: "BEDD DAVID OWEN, neu Ddafydd y Garreg Wen. y Telynor rhagorola gladdwyd 1749 yn 29 oed."
- Swynai'r fron, gwnai'n llon y llu--â'i ganiad,
- Oedd ogoniant Cymru;
- Dyma lle cadd ei gladdu,
- Heb ail o'i fath, Jubal fu.[7]
Yma hefyd y claddwyd awdur Cell Meudwy, y beirniad llenyddol a'r hynafieithydd Ellis Owen, Cefnymeysydd (31 Mawrth 1789 - 27 Ionawr 1868) a drigai gyda'i fam a'i chwiorydd mewn fferm gerllaw; ef sgwennodd yr englyn uchod i Dafydd. Yma hefyd y claddwyd y bardd John Williams (Ioan Madog). Yma hefyd y claddwyd John Ystumllyn (neu Jack Black), sef dyn du ei groen a chyn-gaethwas o Affrica a gladdwyd yma yn niwedd y 18g. Roedd yn ffasiynol yr adeg honno i gyflogi gwas croenddu yn y tŷ, a dyna a wnaeth teulu'r Wynniaid, o Dŷ Ystumllyn. Priododd Jack i deulu lleol a chafodd 7 o blant. Yn ôl Cadw, dyma'r dyn du cyntaf i ddod i Gymru.[8] Ymhyfryda llawer o bobl leol heddiw (2014) eu bod yn perthyn iddo.[9]
Ceir yma hefyd gofeb ar ffurf wrn i deulu James Spooner, y syrfewr hwnnw a adeiladodd Reilffordd Ffestiniog; mae'r wrn enfawr wedi'i amgylchynu gan ffens haearn, tua 6 metr i'r de o ddrws yr eglwys.
-
Cefn yr eglwys -
Ffotograff Gan John Thomas ca. 1885 -
Y fynedfa 2014 -
Yr allor -
Pulpud
Gweler hefyd golygu
- Alltud Eifion, Tremadog, a anwyd ym mhlwyf Cynhaiarn
- Eglwys Sant Beuno, Penmorfa
Cyfeiriadau golygu
- ↑ Dyma'r sillafiad a ddefnyddir gan Barc Cenedlaethol Eryri;[dolen marw] adalwyd 24 Hydref 2014
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Ynyscynhaearn, Friends of Friendless Churches, http://friendsoffriendlesschurches.org.uk/ynyscynhaearn/, adalwyd 30 Mehefin 2019
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Church of St Cynhaearn, Ystumllyn, Historic Wales (Cadw), http://jura.rcahms.gov.uk/cadw/cadw_eng.php?id=4291, adalwyd 23 Gorffennaf 2010
- ↑ Owen M. Edwards, Cartrefi Cymru: "Nid oes yn ymyl yr eglwys, nac yn agos, ond beudy to brwyn adfeiliedig. Y mae porth yr eglwys ymron mynd a'i ben iddo, ond y mae rhyw fath o drwsio musgrell wedi bod ar yr eglwys droion. Morwyr ac amaethwyr sy'n gorwedd yn y fynwent. Y mae rhyw Lywelyn Cymreig yn gorwedd yno, a Charreg o Gernyw, a Mac Lean o'r Alban. Gwelsom fedd pilot wedi boddi, a gwelsom lawer enw prydferth heblaw Llwyn y Mafon." Adalwyd 24 Hydref 2014
- ↑ Parc Cenedlaethol Eryri;[dolen marw] adalwyd 24 Hydref 2014
- ↑ "The Dying Bard (1806)", The Poetical Works of Sir Walter Scott, with the Author's Introduction and Notes, ed. J. Logie Robertson (Llundain, 1917), tud. 704–5.
- ↑ www.testunau.org; adalwyd 24 Hydref 2014
- ↑ Cadw; Archifwyd 2016-03-04 yn y Peiriant Wayback. adalwyd 24 Hydref 2014
- ↑ Gwefan y Casglwr; adalwyd 24 Hydref 2014