Ẓe'enah u-Re'enah

Llyfr Iddew-Almaeneg a ysgrifennwyd gan Jacob ben Isaac Ashkenazi, Iddew o Wlad Pwyl, yn y 1590au yw Ẓe'enah u-Re'enah (צאינה וראינה) neu Tsene-rene a oedd yn addasiad mwyaf ddylanwadol y Beibl Hebraeg yn ystod cyfnod llenyddiaeth Iddew-Almaeneg Canol. Trosiad deongliadol ydyw sydd yn cyfuno aralleiriadau o'r Pumllyfr, yr haftarah, a'r Megillot ag esboniadau ac ymhelaethiadau traethiadol sydd yn tynnu ar nifer fawr o ffynonellau rabinaidd. Nid yw'n sicr pryd ac ym mha le cafodd y gwaith ei gyhoeddi'n gyntaf. Yn ôl wynebddalen yr argraffiad hynaf (Hanau/Basel, 1622), bu o leiaf tri argraffiad cynharach, un yn Lublin a dau yn Kraków.[1] Ymhen fawr o dro, enillodd Ẓe'enah u-Re'enah ei lle yn niwylliant yr Iddewon Ashcenasi, a chafodd ei darllen ganddynt ar y Sabath am ganrifoedd. Daw teitl y gwaith o Ganiad Solomon 3:11: "Ewch allan, merched Sïon, ac edrychwch".

Ẓe'enah u-Re'enah
Clawr argraffiad 1853.
Enghraifft o'r canlynolgwaith ysgrifenedig Edit this on Wikidata
AwdurJacob ben Isaac Ashkenazi
GwladGwlad Pwyl
IaithIddew-Almaeneg
Dyddiad cyhoeddi1616 Edit this on Wikidata
Dyddiad cyhoeddi1590au
Genreaggadah, Jewish commentaries on the Bible Edit this on Wikidata
Statws hawlfraintparth cyhoeddus, parth cyhoeddus Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae'n cynnwys cyfieithiadau rhydd o'r testunau Beiblaidd a ddarllenir yn wythnosol yn y synagog: Pumllyfr Moses (Genesis, Exodus, Lefiticus, Numeri, a Deuteronomium); yr atodiadau a elwir haftarah, sef detholiadau o lyfrau'r Proffwydi; a phum sgrôl y Megillot (Caniad Solomon, Ruth, Galarnad, Pregethwr, ac Esther). Ochr yn ochr â'r rheiny, cynhwysir sgyrsiau rabinaidd yn nhraddodiadau peshat (esboniadaeth lythrennol) a derash (esboniadaeth rydd neu gymharol), chwedlau'r Midrash, hen straeon Iddewig, a sylwadau pynciol ynglŷn ag ymddygiad a moes. Dyfynnir ambell ffynhonnell wrth ei henw, gan gynnwys esboniadau Rashi, Bahya ben Asher, a Nachmanides, rhai o ysgolheigion pwysicaf y traddodiad Iddewig yn yr Oesoedd Canol. Mae'n debyg i'r awdur Ashkenazi dynnu'n bennaf ar waith y Rabi Bahya drwy gynnwys deunydd sylweddol o'i ddehongliadau yn ogystal â mabwysiadu strwythur gyffredinol y gyfrol ar batrwm Bahya. Fel rheol mae Ashkenazi yn osgoi arfer y darnau athronyddol a Chabalaidd sydd yn fynych yn y traddodiad rabinaidd. Ysgrifennodd yr holl waith drwy gyfrwng yr Iddew-Almaeneg, heb ddyfynnu'r Hebraeg, er mwyn darparu trosiad Beiblaidd defnyddiol ar gyfer y werin Iddewig yng Nghanolbarth Ewrop. Yn ôl geiriau'r wynebddalen hynaf: "dylunnir y gwaith hwn i alluogi dynion a merched...i ddeall gair Duw mewn iaith syml".[1] Er nad oedd yr awdur yn bwriadu i'r llyfr gael ei ddarllen gan fenywod yn unig, bu'n boblogaidd ymhlith Iddewesau yn arbennig a chafodd ei alw'n aml yn "Feibl y Merched".

Iddewes o Vilnius yn darllen Ẓe'enah u-Re'enah (1930).

Yn y pedwar can mlynedd ers ei ysgrifennu, ailargraffwyd y gwaith rhyw 210 o weithiau, yng Nghanolbarth a Dwyrain Ewrop, Unol Daleithiau America, ac Israel. Erbyn y 18g, ymddangosodd ddigon o wahaniaethau ieithyddol yn yr amryw argraffiadau iddynt dystio datblygiadau yn yr iaith Iddew-Almaeneg. Mae rhai o argraffiadau'r 19g yn cynnwys newidiadau i'r testun sydd yn adlewyrchu mudiadau Iddewig yr oes, yn bennaf Haskalah ac Hasidiaeth. Cyfieithwyd ambell ran o Ẓe'enah u-Re'enah i ieithoedd Ewropeaidd eraill: Bereshit (sef Genesis 1:1–6:8) yn Lladin gan Johannes Saubertus (Helmstadt, 1660); Genesis yn Saesneg gan Paul Isaac Hershon (Llundain, 1855) ac yn Almaeneg gan Sol Goldsmidt (Fienna, 1911–14) a Bertha Pappenheim (Frankfurt, 1930); hanes dinistr y Deml o Lyfr Galarnad yn Almaeneg gan Alexander Eliasberg (Berlin, 1921); ac Exodus yn Saesneg gan Norman C. Gore (Efrog Newydd, 1965). Mae sawl gwaith Iddewig arall yn dwyn yr enw Ẓe'enah u-Re'enah, yn eu plith gwerslyfr Ffrangeg o'r darlleniadau wythnosol gan Alexander Créhange (Paris, 1846), detholiad pynciol Almaeneg o'r Pumllyfr gan Emmanuel Hecht (Sankt Wendel, tua 1862); a chasgliad o bregethau Almaeneg gan Liebman Adler (Chicago, 1887).[1]

Cyfeiriadau

golygu
  1. 1.0 1.1 1.2 Chava Turniansk, "Ẓe'enah u-Re'enah" yn Encyclopaedia Judaica 2il argraffiad, cyfrol 21, golygwyd gan Fred Skolnik et al. (Farmington Hills, Michigan: Thomson Gale, 2007), t. 491–2.