Ainŵeg
Ainŵeg (Ainŵeg: アィヌ・イタㇰ Aynu=itak; Japaneg: アイヌ語 Ainu-go) yw iaith a siaredir gan aelodau’r grŵp ethnig Ainw ar ynys Hokkaidō yng ngogledd Japan. Mae hi’n iaith mewn perygl,[2][3] ond ceir ymgais i’w hadfywio.[4] Mae anghytundeb ar sawl siaradwr sydd yn bodoli heddiw, ac mae'r niferoedd yn amrywio rhwng 2 a 15 o siaradwyr.[5]
| Enghraifft o'r canlynol | iaith, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Ainu |
| Yn cynnwys | Hokkaido Ainu, Sakhalin Ainu, Kuril Ainu |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-2 | ain |
| cod ISO 639-3 | ain |
| System ysgrifennu | Ainu orthography, yr wyddor Ladin |
Siaredir Ainŵeg yn flaenorol yn eang ar draws Hokkaidō, ar draws llawer o ynys Sachalin, ac ar yr ynysoedd Kuril sydd yn cysylltu gogledd-ddwyrain Hokkaidō â gorynys Kamchatka yn Siberia. Mae hefyd arwydd o’r iaith yn cael ei defnyddio ar Honshū, rhan ogleddol prif ynys Japan, o edrych ar enwau llefydd yn yr ardal. Mae’r ardaloedd traddodiadol lle bu’r iaith yn cael ei siarad wedi dioddef symudiad iaith enfawr dros y 200 mlynedd diwethaf.[6]
Dosbarthiad ieithyddol golygu
Disgrifir Ainŵeg fel iaith arunig[2], h.y. nid yw hi'n perthyn i unrhyw iaith arall, ond mae sawl awgrym wedi bod ynglŷn â pha deulu ieithyddol y mae'r Ainŵeg yn ei berthyn iddo. Yn ei eiriadur Ainŵeg-Saesneg-Japaneg ym 1889, awgrymodd John Batchelor bod yr iaith yn perthyn i'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd, gan gymharu geiriau rhwng Ainŵeg a'r Gymraeg a Chernyweg,[7] er enghraifft garu a garw sydd â'r un ystyr; guru, sy'n golygu 'person' neu 'dyn', a gŵr; pen, sydd yn golygu aber, rhan uwch o ddyffryn, neu darddle, mewn cymhariaeth a'r gair pen yn y Gymraeg; a chisei, tshe neu che, sydd yn golygu 'tŷ', a oedd Batchelor yn gweld yn debyg i'r gair Cernyweg tshey, sef 'tai'.[8]
Siaradwyr golygu
Ystyrir yr Ainŵeg yn iaith mewn perygl ers cyn y 1960au. Mae’r rhan fwyaf o’r 15,000 o Ainwiaid ethnig yn Japan yn siarad Japaneg yn unig. Yn ystod y 1980au roedd 100 siaradwr, a dim ond pymtheg ohonynt a oedd yn defnyddio’r iaith yn feunyddiol. Ym 1996 roedd pymtheg o siaradwyr iaith gyntaf yn bodoli yn Japan[2], a phob un ohonynt o leiaf 80 mlwydd oed. Roedd Ainŵeg dal i'w clywed yn neheubarth ynys Sachalin ar ddechrau'r 20g. Bu farw siaradwr olaf Ainŵeg ynys Sachalin ym 1994[9].
Mae DeChicchis (1995) yn categoreiddio siaradwyr Ainŵeg mewn i 4 grŵp[10][11]:
- Siaradwyr archifol – y siaradwyr sydd i’w clywed mewn hen recordiau o’r iaith
- Siaradwyr dwyieithog a gafodd eu magu yn clywed neu siarad Ainŵeg yn y gymuned fel plant
- Siaradwyr symbolaidd sydd yn cofio rhai geiriau ac ymadroddion ac weithiau’n eu defnyddio wrth siarad Japaneg
- Siaradwyr ail-iaith sydd yn dysgu Ainŵeg naill ai oherwydd rhesymau etifeddiaeth neu o ran diddordeb personol.
Dirywiad ac adfywiad golygu
Dechreuodd dirywiad Ainŵeg yn y 19g yn ystod yr Oes Meiji. Roedd angen i Japan diffinio ei ororau gogleddol yn erbyn Rwsia, felly roedd rhaid i'r wladwriaeth taeru mai Japaneaid oedd y cynfrodorion ar Ezo (enw gwreiddiol Hokkaidō) er mwyn hawlio mai rhan o Japan oedd yr ynys,[11] a newidiwyd enw'r ynys i Hokkaidō ym 1869. Crewyd y Deddf Diogelu Cynfrodorion Hokkaidō (Japaneg: hokkaidō kyūdojin hogohō) ym 1899 i gymathu ac integreiddio'r Ainwiaid i ddiwylliant Japan gan eu gwahardd rhag gymryd rhan mewn traddodiadau diwylliannol brodorol, gan gynnwys siarad eu hiaith.[11][12] Yn sgil hyn, diflannodd yr iaith o ddefnydd beunyddiol yn y gymuned, y teulu, yr ysgol a pharthau cyhoeddus eraill.[10]
Heddiw mae mudiad i adfywio’r iaith, yn bennaf yn Hokkaidō ond hefyd mewn mannau eraill, ac nawr mae yna nifer gynyddol o ddysgwyr ail iaith. Ym 1997 crëwyd y Deddf Hyrwyddo Diwylliant Ainu a sefydliwyd y Sefydliad ar gyfer Ymchwil a Hyrwyddo Diwylliant Ainw (Saesneg: The Foundation for Research and Promotion of Ainu Culture (FRPAC)), yn cynnig hyfforddiant a dosbarthiadau, ac maent yn datblygu gwerslyfrau a deunyddiau dysgu eraill ac yn darlledu rhaglen radio i ddysgwyr.[13]
Ffonoleg golygu
Llafariaid golygu
| Blaen | Canolog | Cefn | |
|---|---|---|---|
| Caeedig | i | u | |
| Canol | e | o | |
| Agored | a |
Cytseiniaid golygu
| Gwefusol | Gwefusol-
Felar |
Gorfannol | Taflodol | Felar | Glotol | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ffrwydrol | p | t | k | ʔ | ||
| Affrithiol | ts | |||||
| Trwynol | m | n | ||||
| Ffrithiol | s | h | ||||
| Amcanedig | w | j | ||||
| Tap | ɾ |
Gall leisio'r cytseiniaid ffrwydrol /p t ts k/ i [b d dz g] rhwng lafariaid ac ar ôl cytseiniaid trwynol.
Cyfeiriadau golygu
- ↑ (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas, Texas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/
- ↑ 2.0 2.1 2.2 https://www.ethnologue.com/country/JP/languages
- ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-475.html
- ↑ "copi archif". Archifwyd o'r [* gwreiddiol] Check
|url=value (help) ar 2016-03-21. Cyrchwyd 2016-05-26. - ↑ http://www.endangeredlanguages.com/lang/1212
- ↑ J.C. Maher, "Akot Itak: Our Language, Your Language: Ainu in Japan", yn Can Threatened Languages be Saved? Reversing Language Shift, Revisited: a 21st Century Perspective, gol. Joshua Fishman (2001)
- ↑ Shibatani, Masayoshi (1990) The Languages of Japan
- ↑ Batchelor, John (1889: 73-74) An Ainu-English-Japanese Dictionary (Including a Grammar of the Ainu Language) Arlein: http://library.uoregon.edu/ec/e-asia/read/ainueng.pdf Archifwyd 2018-01-26 yn y Peiriant Wayback.
- ↑ Piłsudski, Bronisław; Alfred F. Majewicz (2004: 600). The Collected Works of Bronisław Piłsudski. Trends in Linguistics Series 3.
- ↑ 10.0 10.1 http://johncmaher.weebly.com/uploads/1/5/9/5/15955968/ainu-celtic.pdf
- ↑ 11.0 11.1 11.2 Gottlieb, Nanette (2005: 19-20) Language and Society in Japan
- ↑ Lie, John (2001) Multiethnic Japan
- ↑ "copi archif". Archifwyd o'r [* gwreiddiol] Check
|url=value (help) ar 2015-09-23. Cyrchwyd 2016-05-26.