Aur

elfen gemegol gyda'r rhif atomig o 79
(Ailgyfeiriad o Aur (elfen))

Metel melyn disglair meddal yw aur, elfen gemegol yn y tabl cyfnodol ac iddo'r symbol Au a'r rhif 79. Mae aur yn werthfawr iawn, ac yn ddefnyddiol ym meysydd deintyddiaeth, electroneg a gemwaith. Côd ISO 4217 aur yw XAU. Ychydig iawn o aur, bellach, sy'n cael ei gloddio yng Nghymru.

Aur
Enghraifft o'r canlynolelfen gemegol, metal metalig, Alergen, metel gwerthfawr Edit this on Wikidata
Mathmetal nobl Edit this on Wikidata
Lliw/iauaur Edit this on Wikidata
Màs196.96657 ±5e-07 uned Dalton Edit this on Wikidata
Fformiwla gemegolAu edit this on wikidata
Clefydau i'w trinCrydcymalau gwynegol edit this on wikidata
Dyddiad darganfodc. Mileniwm 6. CC Edit this on Wikidata
SymbolAu Edit this on Wikidata
Rhif atomig79 Edit this on Wikidata
Electronegatifedd2.54 Edit this on Wikidata
Cyflwr ocsidiad2.54 Edit this on Wikidata
Rhan oElfen cyfnod 6, Elfen Grŵp 11 Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Aur
Element 1: Hydrogen (H), Anfetelau eraill
Element 2: Heliwm (He), Nwyon nobl
Element 3: Lithiwm (Li), Metelau alcalïaidd
Element 4: Beryliwm (Be), Metel daear alcalïaidd
Element 5: Boron (B), Meteloidau
Element 6: Carbon (C), Anfetelau eraill
Element 7: Nitrogen (N), Anfetelau eraill
Element 8: Ocsigen (O), Anfetelau eraill
Element 9: Fflworin (F), Halogenau
Element 10: Neon (Ne), Nwyon nobl
Element 11: Sodiwm (Na), Metelau alcalïaidd
Element 12: Magnesiwm (Mg), Metel daear alcalïaidd
Element 13: Alwminiwm (Al), Metelau eraill
Element 14: Silicon (Si), Meteloidau
Element 15: Ffosfforws (P), Anfetelau eraill
Element 16: Swlffwr (S), Anfetelau eraill
Element 17: Clorin (Cl), Halogenau
Element 18: Argon (Ar), Nwyon nobl
Element 19: Potasiwm (K), Metelau alcalïaidd
Element 20: Calsiwm (Ca), Metel daear alcalïaidd
Element 21: Scandiwm (Sc), Elfennau trosiannol
Element 22: Titaniwm (Ti), Elfennau trosiannol
Element 23: Fanadiwm (V), Elfennau trosiannol
Element 24: Cromiwm (Cr), Elfennau trosiannol
Element 25: Manganîs (Mn), Elfennau trosiannol
Element 26: Haearn (Fe), Elfennau trosiannol
Element 27: Cobalt (Co), Elfennau trosiannol
Element 28: Nicel (Ni), Elfennau trosiannol
Element 29: Copr (Cu), Elfennau trosiannol
Element 30: Sinc (Zn), Elfennau trosiannol
Element 31: Galiwm (Ga), Metelau eraill
Element 32: Germaniwm (Ge), Meteloidau
Element 33: Arsenig (As), Meteloidau
Element 34: Seleniwm (Se), Anfetelau eraill
Element 35: Bromin (Br), Halogenau
Element 36: Crypton (Kr), Nwyon nobl
Element 37: Rwbidiwm (Rb), Metelau alcalïaidd
Element 38: Strontiwm (Sr), Metel daear alcalïaidd
Element 39: Ytriwm (Y), Elfennau trosiannol
Element 40: Sirconiwm (Zr), Elfennau trosiannol
Element 41: Niobiwm (Nb), Elfennau trosiannol
Element 42: Molybdenwm (Mo), Elfennau trosiannol
Element 43: Technetiwm (Tc), Elfennau trosiannol
Element 44: Rwtheniwm (Ru), Elfennau trosiannol
Element 45: Rhodiwm (Rh), Elfennau trosiannol
Element 46: Paladiwm (Pd), Elfennau trosiannol
Element 47: Arian (Ag), Elfennau trosiannol
Element 48: Cadmiwm (Cd), Elfennau trosiannol
Element 49: Indiwm (In), Metelau eraill
Element 50: Tun (Sn), Metelau eraill
Element 51: Antimoni (Sb), Meteloidau
Element 52: Telwriwm (Te), Meteloidau
Element 53: Ïodin (I), Halogenau
Element 54: Senon (Xe), Nwyon nobl
Element 55: Cesiwm (Cs), Metelau alcalïaidd
Element 56: Bariwm (Ba), Metel daear alcalïaidd
Element 57: Lanthanwm (La), Lanthanidau
Element 58: Ceriwm (Ce), Lanthanidau
Element 59: Praseodymiwm (Pr), Lanthanidau
Element 60: Neodymiwm (Nd), Lanthanidau
Element 61: Promethiwm (Pm), Lanthanidau
Element 62: Samariwm (Sm), Lanthanidau
Element 63: Ewropiwm (Eu), Lanthanidau
Element 64: Gadoliniwm (Gd), Lanthanidau
Element 65: Terbiwm (Tb), Lanthanidau
Element 66: Dysprosiwm (Dy), Lanthanidau
Element 67: Holmiwm (Ho), Lanthanidau
Element 68: Erbiwm (Er), Lanthanidau
Element 69: Thwliwm (Tm), Lanthanidau
Element 70: Yterbiwm (Yb), Lanthanidau
Element 71: Lwtetiwm (Lu), Lanthanidau
Element 72: Haffniwm (Hf), Elfennau trosiannol
Element 73: Tantalwm (Ta), Elfennau trosiannol
Element 74: Twngsten (W), Elfennau trosiannol
Element 75: Rheniwm (Re), Elfennau trosiannol
Element 76: Osmiwm (Os), Elfennau trosiannol
Element 77: Iridiwm (Ir), Elfennau trosiannol
Element 78: Platinwm (Pt), Elfennau trosiannol
Element 79: Aur (Au), Elfennau trosiannol
Element 80: Mercwri (Hg), Elfennau trosiannol
Element 81: Thaliwm (Tl), Metelau eraill
Element 82: Plwm (Pb), Metelau eraill
Element 83: Bismwth (Bi), Metelau eraill
Element 84: Poloniwm (Po), Meteloidau
Element 85: Astatin (At), Halogenau
Element 86: Radon (Rn), Nwyon nobl
Element 87: Ffranciwm (Fr), Metelau alcalïaidd
Element 88: Radiwm (Ra), Metel daear alcalïaidd
Element 89: Actiniwm (Ac), Actinidau
Element 90: Thoriwm (Th), Actinidau
Element 91: Protactiniwm (Pa), Actinidau
Element 92: Wraniwm (U), Actinidau
Element 93: Neptwniwm (Np), Actinidau
Element 94: Plwtoniwm (Pu), Actinidau
Element 95: Americiwm (Am), Actinidau
Element 96: Curiwm (Cm), Actinidau
Element 97: Berkeliwm (Bk), Actinidau
Element 98: Califforniwm (Cf), Actinidau
Element 99: Einsteiniwm (Es), Actinidau
Element 100: Ffermiwm (Fm), Actinidau
Element 101: Mendelefiwm (Md), Actinidau
Element 102: Nobeliwm (No), Actinidau
Element 103: Lawrenciwm (Lr), Actinidau
Element 104: Rutherfordiwm (Rf), Elfennau trosiannol
Element 105: Dubniwm (Db), Elfennau trosiannol
Element 106: Seaborgiwm (Sg), Elfennau trosiannol
Element 107: Bohriwm (Bh), Elfennau trosiannol
Element 108: Hassiwm (Hs), Elfennau trosiannol
Element 109: Meitneriwm (Mt)
Element 110: Darmstadtiwm (Ds)
Element 111: Roentgeniwm (Rg)
Element 112: Coperniciwm (Cn), Elfennau trosiannol
Element 113: Nihoniwm (Nh)
Element 114: Fflerofiwm (Fl)
Element 115: Moscofiwm (Mc)
Element 116: Lifermoriwm (Lv)
Element 117: Tenesin (Ts)
Element 118: Oganeson (Og)
Aur
Aur mewn cynhwysydd
Symbol Au
Rhif 79
Dwysedd 19300 kg m-3

Aur Cymru

golygu

Defnyddiodd y Celtiaid aur ar gyfer addurniadau cain iawn megis torchau aur a Chlogyn Aur yr Wyddgrug, sy'n dyddio o'r cyfnod rhwng 1900-1500 CC yn ystod Oes yr Efydd. Mae'n fwy na thebyg i'r fantell gael ei siapio yng Nghymru ond i'r aur gael ei gloddio yn Iwerddon.[1]

Cloddiwyd aur yn Nolaucothi, Sir Gaerfyrddin ers o leiaf cyfnod y Rhufeiniaid: safle sydd ar Ystâd Dolaucothi ac sy'n eiddo i'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Hyd y gwyddys, dyma'r unig olion o gloddio am aur gan y Rhufeiniaid ar ynysoedd Prydain. Dolaucothi yw’r unig fwynfeydd aur yng Nghymru tu allan i ardal Dolgellau.

Ceir y ddau gloddfa yn ardal Dolgellau, Clogau (78,507 owns a gloddiwyd 1862–1911) a Gwynfynydd (40,054 owns o 1862–1916). Crefftwyd Disg Haul Banc Ty'n-ddôl o aur yng nghyfnod y Diwylliant Bicer Gloch (c. 2000 CC), sef y darn cynharaf o aur i'w ganfod yng Nghymru.[2] Ceir tystiolaeth hefyd bod tywysogion cynnar Cymru wedi gwisgo torchau aur – er nad yw'n glir, hyd yma, a oedd yr aur hynafol hwnnw yn cael ei gloddio yng Nghymru neu yn Iwerddon.

Eurych

golygu

Bôn y gair eurych yw aur. Crefftwr sy'n gweithio gydag aur yw 'eurych' neu 'eurof'. Yn yr oesoedd canol roedd yn grefftwr teithiol. Wrth i gymdeithas a'r economi ddatblygu dichon bod gwaith yr eurych proffesiynol wedi ehangu a wedyn bod y werin wedi dechrau defnyddio'r gair am unrhyw weithiwr crwydrol ac daeth yn air arall am dincar. O ran y sillafiad mae 'na gryn dipyn o amrywio rhwng 'e' ac 'y' (y sain glir) yn y Gymraeg. Pan fo'r llafariad yn ddiacen y digwydd hyn e.e. mae 'edrych' yn troi'n 'edrech' a phan ogledd-orllewineiddiwyd y gair cawsom 'edrach'. Dyddia'r dystiolaeth gynharaf o neu a > e mewn sillaf ôl-acennog o'r 16g. Byddai hyn yn egluro'r ffurf safonol 'eurych' a'r ffurf lafar 'eurach'.[3] Nodir tua 40 o enwau lleoedd y Nghymru yn cyfeirio at *eurych*[1]

Diarhebion

golygu
  • 'Aur ar law wledig' ("ymerodr")
  • 'Nid aur yw popeth melyn'
  Eginyn erthygl sydd uchod am gemeg. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
Chwiliwch am aur
yn Wiciadur.


Cyfeiriadau

golygu
  1. [https://bylines.cymru/science-tech/nonferrous-metals-wales/ bylines.cymru; Wales is metal: a country rich in nonferrous resources; adalwyd 5 Mehefin 2024.
  2. "Early Bronze Age gold disc". Museum Wales. Cyrchwyd 2023-02-12.
  3. Guto Rhys yn Bwletin Llên Natur rhifyn 38