Castell Cefnllys

Castell canoloesol yn Sir Faesyfed (sydd bellach yn rhan o Bowys, Cymru) yw Castell Cefnllys. Adeiladwyd dau gastell gwaith maen ar grib uwchben Afon Ieithon o'r enw Craig y Castell yn y drydedd ganrif ar ddeg, gan ddisodli castell mwnt a beili pren a adeiladwyd yn gyfagos gan y Normaniaid. Roedd Cefnllys hefyd yn safle a thref ganoloesol.

Castell Cefnllys

Math	castell
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Cefn-llys
Sir	Powys
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	10 ha
Cyfesurynnau	52.243762°N 3.335241°W
Cod OS	SO0893061480
Statws treftadaeth	heneb gofrestredig, Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
Dynodwr Cadw	RD008
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Gan reoli sawl llwybr cyfathrebu i ucheldiroedd Canolbarth Cymru, roedd y cestyll yn strategol bwysig o fewn Gororau Cymru yn ystod yr Oesoedd Canol Uchel. Fel sedd arglwyddiaeth a chantref Maelienydd, achosodd Cefnllys anghydfod rhwng Llywelyn ap Gruffudd a Roger Mortimer ar ddechrau concwest Edward I o Gymru.

Mae Craig y Castell yn cael ei ystyried yn aml fel safle o Oes yr Haearn Bryngaer, ond nid oes tystiolaeth dibynadwy i ategu hyn. Honnir bod y llys rheolwr sy'n frodorol o Gymru wedi'i leoli gerllaw. Y castell cyntaf yng Nghefnllys, 1 milltir i'r gogledd o'r grib, oedd mwnt a beili a adeiladwyd ar frys yn ystod cyfnod cynnar goresgyniad y Normaniaid yng Nghymru gan y barwn Eingl-Normanaidd Ralph Mortimer, gan ddechrau perthynas hir rhwng y teulu pwerus Mortimer a Chefnllys. Tua 1242, ar ôl canrif o wrthdaro hirfaith yn y rhanbarth, adeiladodd Ralph Mortimer II gastell gwaith maen ar ochr ogledd-ddwyreiniol Craig y Castell, a ddaeth yn brif symbol hegemoni Mortimer yng Nghymru. Cafodd y castell ei gipio a'i ddifrodi ym 1262 gan Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru a Gwynedd, yn ystod rhyfel â Harri III o Loegr, a bu Cefnllys yn amlwg yng Nghytundeb Trefaldwyn . Roedd adeiladu castell newydd ar ochr dde-ddwyreiniol y bryn gan Roger Mortimer yn ffactor a gyfrannodd at wrthodiad Llywelyn i dyngu llw i Edward I ym 1275, ac arweiniodd at ryfel ym 1277.

Efallai bod y castell wedi cael ei ysbeilio yn ystod gwrthryfeloedd Madog ap Llywelyn (1294–1295) ac Owain Glyndŵr (1400–1415), ond arhosodd wedi ei feddiannu tan ganol y 15fed ganrif, pan gyfeiriwyd ato mewn cyfres o gerddi gan y bardd Lewys Glyn Cothi . Mae'r ddau gastell ar Graig y Castell bellach yn hollol adfail a dim ond olion ohono sy'n weddill; yr unig strwythur canoloesol sydd wedi goroesi yn Nghefnllys yw Eglwys Sant Mihangel. Roedd y dref yn aflwyddiannus a diflannodd yn gyfan gwbl o ganlyniad i'r Pla Du, Pla biwbonig, anghysbell economaidd a newid amodau milwrol ardaloedd ffiniol, er i Gefnllys gadw ei statws bwrdeistref tan y 19eg ganrif.

Hanes

Ni wnaed unrhyw gloddio archeolegol yng Nghefnllys. Mae dealltwriaeth ddiweddaraf o hanes y safle yn dibynnu ar destunau cyfoes. Mae ffynonellau cyn y 14eg ganrif wedi'u cyfyngu i adroddiadau am ymgyrchoedd milwrol a chyfeirir at y cestyll yn y croniclau Cymreig Brut y Tywysogion ac Annales Cambriae . Arweiniodd mwy o sefydlogrwydd yn dilyn concwest Edward I yng Nghymru at dwf o dystiolaeth ddogfennol yn y Gororau Cymreig, ond yng Nghefnllys mae hyn wedi'i gyfyngu i gofnodion cyhoeddus sylfaenol gan fod mwyafrif o archifau ystâd Mortimer wedi'u colli. Cynhaliwyd arolwg topograffig helaeth ynghyd â ffotogrametreg yng Nghraig y Castell ym 1985 gan y Comisiwn Brenhinol ar Henebion Cymru (CBHC), gydag arfarniad dilynol yn 2006.