Cenedlaetholdeb Basgaidd
Cenedlaetholdeb Basgaidd yw'r mudiad sy'n anelu at annibyniaeth i Wlad y Basg (Euskal Herria), tiriogaeth sydd ar hyn o bryd wedi ei rhannu rhwng Sbaen a Ffrainc.
Ceir gwreiddiau cenedlaetholdeb Basgaidd yn y mudiad Carlaidd, a'r deddfau a basiwyd rhwng 1839 a 1876, oedd yn dileu rhannau o'r siarteri a adnabyddir fel fuero, siarteri oedd yn rhoi hawliau arbennig i'r Basgiaid.
Yn ystod y 19g, roedd y mudiad Fuerista yn ymgyrchu i gadw system y fueros mewn bodolaeth, yn erbyn ymdrechion llywodraeth Madrid i ganoli. Prif ideolegydd cenedlaetholdeb Basgaidd gynnar oedd Sabino Arana, sylfaenydd Plaid Genedlaethol Gwlad y Basg (PNV).
Yn ystod Rhyfel Cartref Sbaen, ochrodd y Basgiaid gyda'r Weriniaeth, a chrewyd llywodraeth ymreolaethol Fasgaidd yn Hydref 1936 gyda José Antonio Aguirre (PNV) fel Lehendakari (Arlywydd). Fodd bynnag, yn 1937 bu raid i fyddin y Basgiaid ildio i fyddin Fransisco Franco. Dechreuodd cyfnod lle gwaherddid defnyddio Basgeg yn gyhoeddus. Yn 1959, ffurfiwyd grŵp milwriaethus ETA, oedd ag ideoleg Farcsaidd.
Wedi i ddemocratiaeth ddychwelyd i Sbaen yn 1978, cafodd Cymuned Ymreolaethol Gwlad y Basg (Euskadi), sy'n cynnwys tair talaith orllewinol Gwlad y Basg yn Sbaen, fesur helaeth o ymreolaeth, gyda'i heddlu ei hun a'r hawl i godi ei threthi ei hun. Y PNV yw'r blaid fwyaf yn y senedd.
Mudiadau cenedlaethol Basgaidd
golygu- Acción Nacionalista Vasca, plaid adain-chwith
- Aralar, plaid adain-chwith
- Askatasuna, yn cefnogi carcharorion ETA
- Batasuna, plaid adain-chwith; gwaherddir yn Sbaen oherwydd cysylltiadau ag ETA
- Batzarre
- Comunión Nacionalista Vasca, cyn-blaid
- ELA-STV, undeb llafur
- Enbata
- ETA, mudiad milwriaethus
- Etxerat, yn cefnogi carcharorion gwleidyddol Basgaidd
- Euskadiko Ezkerra, cyn-blaid adain chwith
- Euskal Ezkerra, mudiad wedi hollti o Euskadiko Ezkerra.
- Eusko Alkartasuna, plaid chwith-ganolig
- ESAIT, mudiad chwaraeon
- Gazte Abertzaleak, mudiad ieuenctid y blaid Eusko Alkartasuna
- Gestoras pro-Amnistía, yn cefnogi carcharorion ETA .
- Herria 2000 Eliza, mudiad Gatholig
- Ikasle Abertzaleak, mudiad myfyrwyr
- Iparretarrak, mudiad milwriaethus yn rhan Ffrengig Gwlad y Basg
- LAB, undeb llafur
- Nafarroa Bai, clymblaid genedlaetholgar yn Nafarroa
- Partido Nacionalista Vasco (PNV), y blaid genedlaethol fwyaf
- Senideak, perthnasau carcharorion ETA
- Segi, mudiad ieuenctid Batasuna
- Udalbiltza, undeb o gynghorwyr lleol
- Zutik, plaid adain chwith
Gweler hefyd
golygu- Herriko taberna, tafarnau'r mudiad abertzale, sef cenedlaetholwyr adain chwith Gwlad y Basg