Diwydiant glo Cymru

Diwydiant glo Cymru
	Canolfan Hyfforddi Glowyr Aberaman, Morgannwg yn 1951
Enghraifft o'r canlynol	agweddau o ardal ddaearyddol
Math	y diwydiant glo
Gwlad	Cymru
Gweithredwr	Bwrdd Glo Cenedlaethol, perchnogaeth breifat, British Coal
Gwladwriaeth	Cymru
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Yng Nghymru ceir dau brif faes glo, sef Maes Glo Gogledd Ddwyrain Cymru, sydd yn rhan o'r un maes a Maes Glo Sir Gaerhirfryn yn Lloegr, a Maes Glo De Cymru, maes glo mwyaf yn ysoedd Prydain, ac sy'n ymestyn o Abertawe bron i'r ffin â Lloegr. Ffurfiwyd y meysydd glo pan oedd Cymru yn rhan o uwchgyfandir Pangea ac yn wlad gwernydd yn agos i'r cyhydedd. Mae'r glo yn haen drwchus iawn, ond mae'n cynnwys haenau o dywodfaen a siâl hefyd.

Yn ei anterth, yn 1913, cloddiwyd 57 miliwn tunnell o lo gan 232,000 o lowyr ac erbyn 1920 roedd 271,000 o ddynion yn gweithio yn y diwydiant glo.^[1]

Y 18fed a'r 19eg ganrif

Cloddiwyd glo Cymru am ganrifoedd, ond daeth yn danwydd pwysig iawn adeg y Chwyldro Diwydiannol. O ganlyniad datblygodd llawer o byllau glo a ffatrïoedd yn Ne Cymru gan ddwyn newid ysgubol i fywyd a diwylliant yr ardal honno. Agorwyd y pwll glo cyntaf yng Nghwm Rhondda gan Richard Griffiths yn 1790. Agorodd Walter Coffin y pwll glo dwfn cyntaf yng Nghwm Rhondda, yn 1811, ar lan afon Rhondda gyferbyn â gorsaf trenau Dinas Rhondda heddiw. Glo bitwmen a gloddid yma. Yn 1830 sefydlodd Robert Thomas (1770-1829) a'i wraig Lucy Thomas system i fasnachu glo Cymru yn Llundain yn ogystal â chloddio llawer o'r glo a oedd yng Nglofa Waun Wyllt ger Troed-y-rhiw ac Abercannaid, Merthyr Tudful i'w gwerthu'n uniongyrchol i'r cwsmer yn hytrach na thoddi haearn yn unig. Agorwyd y lofa gan ei gŵr yn 1824,^[2] ac ystyriwyd ar y pryd mai dyma'r glo gorau, o ran safon y llosgi, drwy'r Cymoedd.

Ffurfiwyd Ffederasiwn Glowyr De Cymru, a elwid yn aml "y Ffed", yn dilyn methiant Streic Glowyr De Cymru 1898. Daeth yn gysylltiedig â Ffederasiwn Glowyr Prydain Fawr yn 1899.

Yr 20fed ganrif

Oherwydd fod llawer o nwy yn bresennol yn y mesurau glo, ystyrid maes glo De Cymru yn un o'r peryclaf ym Mhrydain i weithwyr. Bu nifer fawr o drychinebau, yn eu plith Tanchwa Senghennydd, oedd un o'r trychinebau gwaethaf yn hanes y diwydiant glo yng ngwledydd Prydain a'r byd. Digwyddodd ym Mhwll Lancaster, Glofa'r Universal, ym mhentref glofaol Senghennydd, Morgannwg, ar 14 Hydref 1913. Collodd 430 o ddynion a bechgyn y pwll eu bywydau a hynny ar doriad gwawr. Y drychineb waethaf yng Ngogledd Cymru oedd trychineb Glofa Gresffordd, a ddigwyddodd ar 22 Medi, 1934, pan gafodd 265 o bobl eu lladd trwy ffrwydrad nwy yn y pwll.

Wedi'r Ail Ryfel Byd roedd tua trideg y cant o weithwyr Cymru yn gweithio yn y diwydiant glo neu dur. Cenedlaetholwyd y diwydiant glo yn 1946, gyda'r Bwrdd Glo Cenedlaethol yn cael ei sefydlu dan Ddeddf Cenedlaetholi'r Diwydiant Glo, 1946, a dechreuodd ar ei waith ar 1 Ionawr, 1947.

Erbyn dechrau'r 1980au, roedd llawer o'r pyllau glo a'r ffatrïoedd wedi cau. Roedd modd mewnforio glo yn rhatach nag y gellid ei gynhyrchu yn lleol, ac yn sgil y crebachu ar ddiwydiant trwm cafwyd streiciau a phroblemau cymdeithasol yn Ne Cymru yn y 1970au a 1980au. Un o'r streiciau pwysicaf oedd Streic y Glowyr (1984-5), streic a alwyd gan Undeb Cenedlaethol y Glowyr (yr NUM) dan Arthur Scargill, i wrthwynebu cynlluniau'r llywodraeth Geidwadol dan Margaret Thatcher i gau nifer sylweddol o byllau glo. Roedd y Bwrdd Glo dan Ian McGregor yn bwriadu cau 20 o byllau a diswyddo 20,000 o lowyr.

Roedd y gefnogaeth i'r streic yn amwywio o ardal i ardal. Roedd yn uchel iawn ym Maes glo De Cymru, lle roedd dros 99% o'r gweithlu'n cefnogi'r streic ar y cychwyn, ond yn llawer is ym Maes glo Gogledd Ddwyrain Cymru, lle roedd tua 35% o'r gweithlu ar streic. Dechreuodd y streic ym mis Mawrth 1984, a daeth i ben ar 3 Mawrth 1985, pan orfodwyd y glowyr i ddychwelyd i'r gwaith. Yn y blynyddoedd dilynol, caewyd nifer o lofeydd De Cymru.

Mae Blaenafon wedi ei restru fel Safle Treftadaeth y Byd gan yr UNESCO achos ei fod yn dref diwydiant glo a haearn pwysig. Yn y dref, mae'n bosib gweld pwll glo yn Amgueddfa Lofaol Genedlaethol Cymru, Glofa Pwll Mawr.

Gweler hefyd

Eginyn erthygl sydd uchod am Gymru. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

↑ Gwefan y BBC; adalwyd 30 Rhagfyr 2023.
↑ mtht.co.uk; cofebau Cadw; Archifwyd 2014-04-28 yn y Peiriant Wayback adalwyd 30 Ionawr 2016

[1] Gwefan y BBC; adalwyd 30 Rhagfyr 2023.

[2] tht.co.uk; cofebau Cadw; Archifwyd 2014-04-28 yn y Peiriant Wayback adalwyd 30 Ionawr 2016

[1]

[2]