Wicipedia

Kinyarwanda (iaith)

iaith Bantw a siaredir yn Rwanda, yng Nghanolbarth Affrica

Mae Kinyarwanda,[3] Rwandeg neu Rwanda ac, ar googletranslate yn yr orgraff Gymraeg, Ciniarwanda, a adnabyddir yn swyddogol fel Ikinyarwanda,[4] yn un o'r ieithoedd Bantw ac yn iaith genedlaethol Rwanda yng nghanolbarth Affrica.[5] Mae'n dafodiaith o'r iaith Rwanda-Rundi a siaredir yn Burundi a rhannau cyfagos o Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Wganda (lle mae tafodiaith a elwir yn Rufumbira neu Urufumbira ) a Tansanïa. Mae Kinyarwanda yn gyffredinol ymhlith poblogaeth frodorol Rwanda ac yn ddealladwy i'r ddwy ochr â Kirundi, iaith genedlaethol Burundi gyfagos.[5] Mae Kinyabwishya a Kinyamulenge yn dafodieithoedd dealladwy i'r ddwy ochr a siaredir yn nhaleithiau Gogledd Kivu a De Kivu yn GDd Congo cyfagos.

Kinyarwanda
Enghraifft o'r canlynoliaith naturiol, iaith fyw Edit this on Wikidata
MathRwanda-Rundi Edit this on Wikidata
Label brodorolKinyarwanda Edit this on Wikidata
Enw brodorolIkinyarwanda Edit this on Wikidata
Nifer y siaradwyr 
  • 12,100,000 (2019),[1]
    •  
  • 9,800,000 (2007),
    •  
  • 9,300,000 (1996)[2]
    • cod ISO 639-1rw Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-2kin Edit this on Wikidata
    cod ISO 639-3kin Edit this on Wikidata
    System ysgrifennuyr wyddor Ladin Edit this on Wikidata
    Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
    gweler Kinyarwanda am y ffilm

    Yn 2010, sefydlwyd Academi Iaith a Diwylliant Rwanda (RALC)[6] i helpu i hyrwyddo a chynnal Kinyarwanda. Ceisiodd y sefydliad ddiwygio orthograffig yn 2014, ond bu pwysau mawr arno oherwydd eu natur wleidyddol ganfyddedig o'r brig i'r gwaelod, ymhlith rhesymau eraill.[7]

    Dosbarthiad daearyddol

    golygu

    Siaredir Kinyarwanda yn Rwanda, Burundi, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Wganda a Tansanïa. Fe'i siaredir hefyd gan rai Rwandans yn Cenia. Mae Rufumbira, Fumbira neu Urufumbira, a siaredir gan y Bafumbira yn Ardal Kisoro yn Wganda, yn dafodiaith Kinyarwanda. Yn Rwanda, fe’i siaredir gan bron y boblogaeth gyfan,[8] h.y. bron i 11 miliwn o bobl.[9]

    Hanes

    golygu
     
    Logo ISO 639 rw yr iaith

    Datblygodd Ciniarwanda yn yr 15g gan dri grŵp ethnig y wlad, yr Hutu, Tutsi, a Twa.[10] Mae'n werth nodi bod mwyafrif y ffoaduriaid o Weriniaeth Ddemocrataidd y Congo i'r UDA a thaleithiau fel Wisconsin, yn siarad Kinyarwanda ac nid un o brif ieithoedd Congo fel Lingala neu Swahili. Mae hyn oherwydd i'r ffoaduriaid yna ddod o ddwyrain y Congo, o daleithiau Gogledd a De Kivu sy'n ffinio â Rwanda a Bwrwndi lle siaredir Kinyarwanda a Kirundi yn sgil Rhyfel Cartref Rwanda a'r hil-laddiad.[11]

    Statws Swyddogol

    golygu

    Erthygl 5 de la Cyfansoddiad du Rwanda yn gryno :"La langue nationale est le kinyarwanda. Les langues oficielles sont le kinyarwanda, le français et l’anglais" sef, 'Yr iaith genedlaethol yw Kinyarwanda. Yr ieithoedd swyddogol yw Kinyarwanda, Ffrangeg a Saesneg'.[12].

    Ffonoleg

    golygu

    Cytseiniaid

    golygu

    Mae'r tabl isod yn rhoi seiniau cytseiniaid Kinyarwanda.

    Bilabial Labiodental Alveolar Post-
    alveolar         		Palatal Velar Glottal
    Nasal m n ɲ (ŋ)
    Plosive voiceless p1 t (c) k
    voiced (b) d (ɟ) ɡ
    Affricate voiceless p͡f t͡s t͡ʃ
    Fricative voiceless f s ʃ ç h
    voiced β v z ʒ
    Approximant j w
    Rhotic ɾ
    1. mae'r cytsian /p/ ond i'w ganfon mewn geiriau benthyg
    2. Mae cytseiniaid mewn cromfachau yn aloffonau.

    Llefariaid

    golygu

    Mae'r tabl isod yn rhoi seiniau llefariaid Kinyarwanda.

    Blaen Cefn
    Caeedig i iː u uː
    Canol e eː o oː
    Agored a aː

    Mae gan Kinyarwanda 5 llafariad: /i/, /e/, /u/, /o/ ac /a/. Fel arfer nid oes trwynoliad llafariaid.

    Gall maint y llafariad newid ystyr y gair. Mae'r llafariad fer yn cyfateb i un arall, mae'r hir yn cyfateb i ddau arall.

    Er enghraifft :

    gusiba ynganu [gu.si.ba] "i ddileu"
    gusiba ynganu [gu.siː.ba] “i fynd i ffwrdd”

    Tôn

    golygu

    Iaith donyddol yw Kinyarwanda. Fel llawer o ieithoedd Bantw, mae ganddi gyferbyniad dwy ffordd rhwng tonau uchel ac isel (gellir dadansoddi sillafau tôn isel fel rhai di-dôn). Mae set gymhleth o reolau ffonolegol yn dylanwadu ar wireddu tonau yn Kinyarwanda. Mae'r bobl Twa ond yn defnyddio dau dôn.[13]

    Ynganiad

    golygu
    Siaradwr Kinyarwanda

    Mae deddfau ffonetig yn gosod amrywiadau ar rai cytseiniaid a llafariaid cyfunedig yng nghyd-destun cyfagosrwydd (gosod er enghraifft):

    • cn yn dod yn m o flaen b, p, f a v;
    • nh yn dod yn mp, nr yn dod yn nd;
    • dwy lafariad union yr un fath → mae'r sain yn ymestyn;
    • gall cyswllt rhwng dwy lafariad gwahanol arwain at:
    • diflaniad y llafariad gyntaf ac ymestyniad yr ail
    • gall y llafariad gyntaf droi yn lled-llafariad (w neu y).

    Yn gyffredinol, mae dwy sillaf gyntaf gair â seiniau gwahanol: sillaf wedi'i lleisio ac yna sillaf ddi-lais neu i'r gwrthwyneb. Mae rhai rhagddodiaid (gweler isod) felly'n cael eu ffurfdro yn ôl y coesyn y maent wedi'u hatodi iddo.

    Ysgrifennu

    golygu
     
    Arwydd yn Ciniarwan sy'n dweud, "Mae Rwandiaid yn ddioddefwyr ideoleg hil-laddiad a'i holl wreiddiau" (2007)

    Yn wahanol i rai ieithoedd tonyddol eraill a drawsgrifir yn yr wyddor Ladin gan nodi'r tonau yn y sillafiad, megis Fietnameg er enghraifft, nid yw Kinyarwanda yn defnyddio diacritigau i drawsgrifio'r tonau na hyd y llafariaid yn y sillafiad arferol. Yn ysgrifenedig, mae ystyr geiriau yn cael ei dynnu o'r cyd-destun.

    Er eu bod weithiau wedi'u hysgrifennu yr un peth, gall y geiriau fod yn wahanol yn dibynnu ar yr ynganiad.

    Enghreifftiau:

    • umusambi /u.mu.sǎː.mbi/ (sain a isel-uchel) = "craen coronog", umusambi /u.mu.saː.mbi/ (a hir-uchel) = "mat";
    • nagiye /na.ɡi.je/ (a isel) = "gadewais"; nagiye /ná.ɡi.je/ (a uchel) = "tra roeddwn i wedi mynd".

    Fodd bynnag, mewn gweithiau gwyddonol, gellir nodi'r tôn uchel gan ddefnyddio'r acen grom ar y llafariad a'r tôn isel gan ddefnyddio absenoldeb diacritig, er enghraifft: umusóre (“glasoed”), umugabo (“dyn”); gellir nodi hyd y llafariad trwy ddyblu llythyren y llafariad, er enghraifft: gateéra, guhaaha.[14]

    Geirfa

    golygu
     
    Logo'r OER (Open Educational Resourse) yn Kinyarwanda

    Cyfarchion

    golygu
    Yego = ie
    Oya = na
    Bite = sut mae?
    Ni byiza = da
    Amakuru = beth yw'r newyddion?
    Ni meza = Maen nhw'n dda (y newyddion)
    Murakoze = diolch
    Mwaramutse = dydd da
    ijoro ryiza = nos da
    Murabeho = hwyl fawr

    Ciniarwanda heddiw - deuoliaeth

    golygu

    Cyhoeddi

    golygu

    Er gwaethaf y nifer fawr o siaradwyr Kinyarwanda, ychydig iawn o lyfrau a chyfnodolion sy'n cael eu hysgrifennu yn yr iaith.[10]

    Addysg

    golygu

    Noder hefyd, er mai Ciniarwanda yw iaith mwyafrif llethol y boblogaidd a bod Rwanda (a Bwrwndi) bron yn eithriad fel gwladwriaethau Affricanaidd sy'n bron yn gyfangwbl unieithog, nid oes bri ar yr iaith ym maes addysg. Ers YN 2015 Bwriwyd ati gan y Llywodraeth i wneud Ciniarwanda yn iaith cyfrwng dysgu ysgolion cynradd, ond, gyda'r polisi ar fin cael ei chyflwyno yn genedlaethol yn 2019, bu gwrthwynebiad chwyrn i'r polisi gan rieni ac ysgolion gan ffafrio Saesneg a Ffrangeg. Teimlai rhai rhieni bod rhieni cyfoethog yn addysgu eu plant mewn ysgolion preifat neu dramor lle dysgir drwy cyfrwng Saesneg neu Ffrangeg gan "adael" y tlodion i fodlonni ar addysg "israddol" yn Ciniarwandeg. Cafwyd gwrthwynebiad gan ysgolion preifat (er bod ysgolion Ewrop bron yn ddieithiad yn dysgu yn eu hieithoedd brodorol heb ddim effaith negatif ar eu heconomi). Dywedodd y Gweinidog Addysg, Dr Mutimura, yn y cyfarfod heddiw: “Yr hyn rydyn ni nawr yn ei ddisgwyl gennych chi [ysgolion preifat] yw eich bod yn sicrhau bod eich cwricwlwm yn pwysleisio perffeithrwydd yn Kinyarwanda, Saesneg a Ffrangeg.”[15][16]

    Cyfeiriadau

    golygu
    1. ↑ (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/, adalwyd 23 Ebrill 2022
    2. ↑ http://www.davidpbrown.co.uk/help/top-100-languages-by-population.html.
    3. ↑ Pronounced /ˌkɪnjərəˈwɑːndə/, /-ruˈændə/, /-ruˈɑːndə/, /ˌkiːnjə-/; Nodyn:Lang-rw Nodyn:IPA-rw
    4. ↑ Official Gazette n° Special of 24/12/2015, p. 31, https://www.aripo.org/wp-content/uploads/2018/12/RWANDA_CONSTITUTION_NEW_2015_Official_Gazette_no_Special_of_24.12.2015.pdf Archifwyd 2021-10-23 yn y Peiriant Wayback
    5. ↑ "Rundi", Ethnologue, 16th Ed.
    6. ↑ Official Gazette n° Special of 27/07/2012, p. 37, https://docplayer.net/14679534-Ibirimo-summary-sommaire.html
    7. ↑ Niyomugabo, Cyprien; Uwizeyimana, Valentin (2017-03-20). "A top–down orthography change and language attitudes in the context of a language-loyal country". Language Policy 17 (3): 307–318. doi:10.1007/s10993-016-9427-x. ISSN 1568-4555. http://dx.doi.org/10.1007/s10993-016-9427-x.
    8. ↑ Jacques Leclerc (24 Ebrill 2013). "Rwanda". L’Aménagement linguistique dans le monde. Cyrchwyd 2023-07-11. Il n’y a pas de minorité linguistique au Rwanda, car presque toute la population, soit 98 %, parle la langue nationale du pays, le kinyarwanda
    9. ↑ "Rwanda : statistiques". Gwefan UNICEF. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2006-01-29. Cyrchwyd 2013-12-31.
    10. ↑ 10.0 10.1 "KINYARWANDA LANGUAGE: INTERESTING FACTS & RESOURCES". Language Lizard. 19 Gorffennaf 2022.
    11. ↑ "Kinyarwanda (+ other Congolese Refugee Languages)". Multilingualism and Education in Wisconsin. Cyrchwyd 11 Gorffennaf 2023.
    12. ↑ "Constitution de la République du Rwanda du 4 juin 2003". Cyrchwyd 2021-03-17.
    13. ↑ "Rwanda". People and their Cultures. Cyrchwyd 11 Gorffennaf 2023.
    14. ↑ République du Rwanda, ministre des Sports et de la Culture (13 Hydref 2014). Official Gazette (gol.). "Instructions du ministre numéro 001/2014 du 08/10/2014 régissant l'orthographe du kinyarwanda" (PDF).
    15. ↑ "Schools Will Continue To Teach In English Not Kinyarwanda". The Chronicles. 2 Rhagfyr 2019. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-07-11. Cyrchwyd 2023-07-11.
    16. ↑ "Govt makes U-turn on Kinyarwanda as medium of instruction in schools". The New Times. 3 Rhagfyr 2019.

    Dolenni allanol

    golygu
      Eginyn erthygl sydd uchod am Rwanda. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
    Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinyarwanda_(iaith)&oldid=12949259"