Libia

Gwlad yng ngogledd Affrica, sy'n ffinio â'r Môr Canoldir, yw Libia. Mae wedi ei lleoli rhwng yr Aifft i'r dwyrain, Swdan i'r de-ddwyrain, Tsiad a Niger i'r de ac Algeria a Tiwnisia i'r gorllewin. Ei phrifddinas yw Tripoli. Tair rhanbarth draddodiadol y wlad yw Tripolitania, y Fezzan a Cyrenaica. Mae'r wlad yn un o'r 10 gwlad sy'n cynhyrchu mwyaf o olew drwy'r byd.

Libia

Math	gwladwriaeth sofran, un o wledydd môr y canoldir, gwlad
Lb-Libyen.ogg, LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Libia.wav, LL-Q9610 (ben)-Tahmid-লিবিয়া.wav, LL-Q22809485 (apc)-Hassan Hassoon-ليبيا.wav
Prifddinas	Tripoli
Poblogaeth	6,678,567
Sefydlwyd	15 Awst 1551 (Tripoli Eyalet) 2 Mawrth 1977 (Great Socialist People's Libyan Arab Jamahiriya) 1 Medi 1969 (Libyan Arab Republic) 24 Rhagfyr 1951 (Kingdom of Libya)
Anthem	Libya, Libya, Libya
Pennaeth llywodraeth	Abdulhamid Dbeibeh
Cylchfa amser	UTC+2, EET, Africa/Tripoli
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Arabeg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Gogledd Affrica
Gwlad	Libia
Arwynebedd	1,759,541 ±1 km²
Gerllaw	Y Môr Canoldir
Yn ffinio gyda	Yr Aifft, Swdan, Tiwnisia, Algeria, Tsiad, Niger, Y Dwyrain Canol
Cyfesurynnau	27°N 17°E
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaethol	House of Representatives, High Council of State
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Chairman of the Presidential Council
Pennaeth y wladwriaeth	Mohamed al-Menfi
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Libia
Pennaeth y Llywodraeth	Abdulhamid Dbeibeh
Arian	Dinar Libia
Canran y diwaith	19 ±1 %
Cyfartaledd plant	2.467
Mynegai Datblygiad Dynol	0.718
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Daearyddiaeth

Prif erthygl: Daearyddiaeth Libia

Mae rhan fawr o Libia'n gorwedd yn anialwch y Sahara, gyda 1,800,000 kilometr sgwar (700,000 milltir sgwar). Hi yw'r bedwaredd wlad fwyaf yn Affrica, a'r 17ed yn y byd. Mae 1.7 miliwn o drigolion y wlad yn byw yn Tripoli, y brif ddinas, allan o boblogaeth o 6.4 miliwn.

Hanes

Prif erthygl: Hanes Libia

Cynhanes

Celfyddyd cynhanes mewn ogof yn Tadrart Acacus.

Dros 10 mil o flynyddoedd yn ôl roedd 90% o'r wlad yn llawn o blanhigion a choed, gyda hinsawdd debyg i wledydd y Canoldir. Dengys tystiolaeth archaeolegol mai'r Berberiaid oedd yn byw yn y rhan yma o Affrica yn Oes Newydd y Cerrig. Gallent dyfu cnydau a magu anifeiliaid.

Y Ffeniciaid a'r Groegwyr

Tua 500 CC roedd dylanwad Ffeniciaid ar yr ardal yn gryf a gwelwyd sefydlu tair dinas yn yr ardal rydym heddiw'n ei alw'n Tripolis ("tair dinas"). Erbyn 630 roedd yr Hen Roegiaid wedi sefydlu 630 BC, porthladd Cyrene ac yna pedair dinas arall yn ystod y blynyddoedd dilynol, a galwyd rhain y Pentapolis ("pum dinas").

Tyfodd Cyrene yn un o ganolfannau celfyddydol ac academig drwy gydol y byd Groegaidd, gyda'i hysgol meddygol a phensaerniol a'i chanolfannau dysg heb eu hail drwy'r byd.

Y Rhufeiniaid

Ymosododd y Rhufeiniaid ar yr ardal o gwmpas Tripoli) yn 106 CC ac erbyn 64 CC roedd llengoedd Iwl Cesar wedi cadarnhau a chryfhau'r dair ardal yn Rhanbarth Rufeinig, gan greu (o ran tiriogaeth) am y tro cyntaf y ffiniau presennol.

Llewyrchodd yr economi am rai canrifoedd o dan y Rhufeiniaid.

Chwyldro 1969

Ar y 1af o Fedi 1969 cafwyd coup d'état yn y wlad a daeth Muammar al-Gaddafi i rym ar ôl trechu'r Brenin Idris tra fod y brenin yn Nhwrci yn cael triniaeth meddygol.

Chwyldro 2011

Baner 1951 - 1969, a ddefnyddiwyd cyn Gaddafi ac a ddefnyddiwyd gan yr ochr wrth-Gaddafi yn ystod protestiadau 2011 fel baner de-facto'r Weriniaeth newydd.

Prif erthygl: Rhyfel Cartref Libia

Yn Chwefror 2011 llifodd ton ar ôl ton o brotestiadau gwleidyddol drwy'r Dwyrain Canol; ffynhonnell y protestiadau hyn oedd Tiwnisia ac yna'r Aifft yn Ionawr 2011 a gwelwyd ymgyrch gref drwy Lybia i gael gwared â Gaddafi a'i ddull unbeniaethol o reoli. Dyw hyn ddim yn syndod o gofio fod y ddwy wlad yma (Tiwnisa a'r Aifft) o fewn tafliad carreg i Lybia (ffiniau dwyreiniol a gorllewinol).

Erbyn 23ain o Chwefror roedd Gaddafi wedi colli rheolaeth o lawer iawn o drefi'r wlad ac yn ôl nifer o adroddiadau roedd dros fil o bobl wedi marw.

Ar yr 17fed o Fawrth pasiwyd "mesur 1973" gan Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig o 10 pleidlais i 0 gyda Rwsia, Tsieina ac India yn ymatal. Roedd y mesur yn caniatau gwaharddiad hedfan ac i warchod trigolion Lybia "drwy unrhyw ddull angenrheidiol". Deuddydd wedyn roedd Awyrlu Ffrainc wedi ymosod ar 4 o danciau Gaddafi.

Economi

Prif erthygl: Economi Libia

Mae Libia'n wlad ffynnianus sy'n elwa o'r cyfoeth olew a geir yn Niffeithwch Libia a mannau eraill yn ne'r wlad.

Gweler hefyd

• Y Gwanwyn Arabaidd
• Intifada Tiwnisia, Rhagfyr 2010–heddiw
• Gogledd Affrica
• Undeb y Maghreb Arabaidd
• Al Bayda: y bedwaredd dinas fwyaf yn Libia.