Gwlad yng ngogledd Affrica, sy'n ffinio â'r Môr Canoldir, yw Libia. Mae wedi ei lleoli rhwng yr Aifft i'r dwyrain, Swdan i'r de-ddwyrain, Tsiad a Niger i'r de ac Algeria a Tiwnisia i'r gorllewin. Ei phrifddinas yw Tripoli. Tair rhanbarth draddodiadol y wlad yw Tripolitania, y Fezzan a Cyrenaica. Mae'r wlad yn un o'r 10 gwlad sy'n cynhyrchu mwyaf o olew drwy'r byd.

Libya
Gwladwriaeth Libia
دولة ليبيا (Arabeg)
(ynganiad: Dawlat Lībiyā)
Mathgwladwriaeth sofran, un o wledydd môr y canoldir, gwlad Edit this on Wikidata
PrifddinasTripoli Edit this on Wikidata
Poblogaeth6,678,567 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd10 Chwefror 1947 (Datganiad o Annibyniaeth oddi wrth Lloegr (y DU)
17 Chwefror 2011 (Y Rhyfel Cartref 1af)
AnthemLibia, Libia, Libia Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethAbdulhamid Dbeibeh Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2, EET, Africa/Tripoli Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol
Arabeg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolGogledd Affrica Edit this on Wikidata
GwladLibia Edit this on Wikidata
Arwynebedd1,759,541 ±1 km² Edit this on Wikidata
GerllawY Môr Canoldir Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaYr Aifft, Swdan, Tiwnisia, Algeria, Tsiad, Niger, Y Dwyrain Canol Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau27°N 17°E Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaetholTŷ y Cynrychiolwyr, Uwch Gyngor y Wladwriaeth Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth
Cadeirydd Cyngor yr Arlywyddiaeth Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethMohamed al-Menfi Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth
Prif Weinidog Libia Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethAbdulhamid Dbeibeh Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$39,798 million, $45,752 million Edit this on Wikidata
ArianDinar Libia Edit this on Wikidata
Canran y diwaith19 ±1 canran Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant2.467 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.718 Edit this on Wikidata

Daearyddiaeth

golygu

Mae rhan fawr o Libia'n gorwedd yn anialwch y Sahara, gyda 1,800,000 kilometr sgwar (700,000 milltir sgwar). Hi yw'r bedwaredd wlad fwyaf yn Affrica, a'r 17ed yn y byd. Mae 1.7 miliwn o drigolion y wlad yn byw yn Tripoli, y brif ddinas, allan o boblogaeth o 6.4 miliwn.

Cynhanes

golygu
 
Celfyddyd cynhanes mewn ogof yn Tadrart Acacus.

Dros 10 mil o flynyddoedd yn ôl roedd 90% o'r wlad yn llawn o blanhigion a choed, gyda hinsawdd debyg i wledydd y Canoldir. Dengys tystiolaeth archaeolegol mai'r Berberiaid oedd yn byw yn y rhan yma o Affrica yn Oes Newydd y Cerrig. Gallent dyfu cnydau a magu anifeiliaid.

Y Ffeniciaid a'r Groegwyr

golygu

Tua 500 CC roedd dylanwad Ffeniciaid ar yr ardal yn gryf a gwelwyd sefydlu tair dinas yn yr ardal rydym heddiw'n ei alw'n Tripolis ("tair dinas"). Erbyn 630 roedd yr Hen Roegiaid wedi sefydlu 630 BC, porthladd Cyrene ac yna pedair dinas arall yn ystod y blynyddoedd dilynol, a galwyd rhain y Pentapolis ("pum dinas").

Tyfodd Cyrene yn un o ganolfannau celfyddydol ac academig drwy gydol y byd Groegaidd, gyda'i hysgol meddygol a phensaerniol a'i chanolfannau dysg heb eu hail drwy'r byd.

Y Rhufeiniaid

golygu

Ymosododd y Rhufeiniaid ar yr ardal o gwmpas Tripoli) yn 106 CC ac erbyn 64 CC roedd llengoedd Iwl Cesar wedi cadarnhau a chryfhau'r dair ardal yn Rhanbarth Rufeinig, gan greu (o ran tiriogaeth) am y tro cyntaf y ffiniau presennol.

Llewyrchodd yr economi am rai canrifoedd o dan y Rhufeiniaid.

Chwyldro 1969

golygu

Ar y 1af o Fedi 1969 cafwyd coup d'état yn y wlad a daeth Muammar al-Gaddafi i rym ar ôl trechu'r Brenin Idris tra fod y brenin yn Nhwrci yn cael triniaeth meddygol.

Chwyldro 2011

golygu
 
Baner 1951 - 1969, a ddefnyddiwyd cyn Gaddafi ac a ddefnyddiwyd gan yr ochr wrth-Gaddafi yn ystod protestiadau 2011 fel baner de-facto'r Weriniaeth newydd.

Yn Chwefror 2011 llifodd ton ar ôl ton o brotestiadau gwleidyddol drwy'r Dwyrain Canol; ffynhonnell y protestiadau hyn oedd Tiwnisia ac yna'r Aifft yn Ionawr 2011 a gwelwyd ymgyrch gref drwy Lybia i gael gwared â Gaddafi a'i ddull unbeniaethol o reoli. Dyw hyn ddim yn syndod o gofio fod y ddwy wlad yma (Tiwnisa a'r Aifft) o fewn tafliad carreg i Lybia (ffiniau dwyreiniol a gorllewinol).

Erbyn 23ain o Chwefror roedd Gaddafi wedi colli rheolaeth o lawer iawn o drefi'r wlad ac yn ôl nifer o adroddiadau roedd dros fil o bobl wedi marw.

Ar yr 17fed o Fawrth pasiwyd "mesur 1973" gan Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig o 10 pleidlais i 0 gyda Rwsia, Tsieina ac India yn ymatal. Roedd y mesur yn caniatau gwaharddiad hedfan ac i warchod trigolion Lybia "drwy unrhyw ddull angenrheidiol". Deuddydd wedyn roedd Awyrlu Ffrainc wedi ymosod ar 4 o danciau Gaddafi.[1]

Economi

golygu

Mae Libia'n wlad ffynnianus sy'n elwa o'r cyfoeth olew a geir yn Niffeithwch Libia a mannau eraill yn ne'r wlad.

Gweler hefyd

golygu

Cyfeiriadau

golygu