Noria
Mae noria yn beiriant olwyn ddŵr a ddefnyddir i godi dŵr o afon, ffynnon neu cronfa o fath fel y gall lifo trwy dldisgyrchiant trwy draphont ddŵr neu sianel neu gamlas i bentrefi a thir wedi'i drin ar gyfer dyfrhau.[1] Yn y bôn mae'n cynnwys olwyn fertigol sy'n cael ei gyrru gan anifail neu grym llif yr afon ei hun, sydd â chynllun crwn ac sydd wedi'i lleoli ar ffens a fwriedir ar gyfer yr ardd. Fe'i defnyddiwyd fel arfer mewn dyfrhau traddodiadol ac ar gyfer cyflenwad dŵr, y dyddiau hyn maent wedi cael eu disodli gan bympiau a gweithdrefnau eraill.[2]
 | |
| Math | scoop wheel  |
|---|---|
| Rhan o | irrigation system |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Fe'i defnyddir mewn perllannau i godi dŵr o ffynhonnau bas, yn bennaf mewn mannau isel a dwfn, gan ddilyn egwyddor y rosari hydrolig. Symudir yn gyffredinol gan ddefnyddio tyniant anifeiliaid
Hanes
golyguMae'r noria yn dechnoleg hen iawn, bu i'r Rhufeniwr, Lucretius, sôn amdanynt yn 55 CC.[3] Ymddengys eu bod eisoes yn cael eu defnyddio yn y Dwyrain Agos tua 200 CC,[4] felly mae'r enw olwyn Persiaidd yn ddiweddarach, ni all gyfeirio at y ffaith mai'r Arabiaid yw'r dyfeiswyr, tarddiad Arabaidd yr enw sy'n ddyledus i'r ffaith eu bod yn ei ddefnyddio cryn dipyn, roeddent hyd yn oed yn gallu gwneud rhai gwelliannau.[5]
Yn Saesneg, Ffrangeg, Sbaeneg, Eidaleg gelwir yr dechnoleg yn noria neu mewn Portiwgaleg nora, gair sy'n tarddu o'r Arabeg Syria nā'urā am 'felin'. Daw'r gair noria i'r Saesneg a'r Gymraeg o'r Sbaeneg noria o'r gair Arabeg, nā‘ūra (ناعورة), sy'n dod o'r ferf Arabeg, "i ochneurio" "i rhochio" (to "groan", "grunt"), gan gyfeirio at y sŵn a wnud wrth droi'r offer.[6][7] Dywed eraill bod y gair 'Noria' yn dod o'r term Arabeg, Na-urah, sy'n golygu "y peiriant dŵr cyntaf".[8]
Yn y Gatalaneg defnyddir y gair sínia neu sénia. Mae'r gair hwn wedi'i ddogfennu ers 1054 ac mae'n deillio o air Arabeg arall sǟniya, sydd ar yr un pryd yn deillio o gair yn golygu melin.[9]
Hen ddisgrifiad
golyguMae'r ffynnon wedi'i gwneud o gerrig sychion ac mae'r pileri sy'n cynnal yr olwynion wedi'u gwneud o ddarnau o marès mewn gwyrdd. Gelwir y math o wddf yn cincil neu mota ac mae'n 9.7 metr mewn diamedr, wedi'i wneud o wal o galchfaen lliw haul ac wedi'i goroni ar ffurf lefel. Mae'r llenfur yn 1.27 metr o uchder. Ceir mynediad iddo ar hyd ramp coblog bach ar ben y mota neu daith gerdded. Mae ganddynt hefyd gloddfa i gael mynediad i'r ffynnon a'i glanhau.[10]
Mathau
golygu.jpg)
Mae yna sawl math, mae'r mwyaf cyffredin yn gyffredinol yn cynnwys dwy olwyn fawr, un llorweddol, gyda gêr llusern ('lantern gear'), ac un arall yn fertigol gyda dannedd sy'n rhwyllo, yn ymdoddi gyda'r un cyntaf.[2]
Pan gaiff ei yrru gan anifail (yn gyffredinol asynnod, mulod neu ych) mae'n troi o gwmpas wedi'i glymu i ddiwedd ffon lorweddol sydd ynghlwm wrth ei hechelin, sy'n rhwyllo ag olwyn fertigol arall y mae ei phen isaf wedi'i boddi yn y dŵr, wedi'i darparu â chynwysyddion o'r enw "catúfols" yn y Gatalaneg neu Cangilón yn Sbaeneg (bwced neu llestri i ddal y dŵr) ar ei hyd cyfan, sydd, gyda symudiad yr olwyn, yn cael eu llenwi â dŵr o ffynnon bas neu gynhwysydd dŵr, maent yn ei godi a'i ddyddodi mewn cwndid sy'n gysylltiedig â'r sinc sy'n ei ddosbarthu i'r sianel neu gamlas ddyfrhau neu math arall o flaendal. Melonau dŵr sy'n symud cadwyn ddiddiwedd.[2]
Mae'r slediau dynol - gellir ddyfynnu'r darn yn y Beibl gyda Samson "wedi'i glymu fel mul berwr dŵr" - yn perthyn i'r teulu o slediau wedi'u tynnu gan anifeiliaid, sy'n defnyddio asynnod, mulod neu ychen, lle maen nhw'n troi o gwmpas wedi'i glymu i ddiwedd polyn llorweddol solet gyda'i echelin, sy'n cyd-fynd â'r olwyn fertigol arall sy'n symud olwyn neu gadwyn ddiddiwedd, sydd â "catúfols" ar ei hyd cyfan, y mae ei ben isaf wedi'i foddi mewn dŵr. Fe'u defnyddir fel arfer mewn mannau lle, oherwydd diffyg gwynt, ni ellir defnyddio'r asiant hwn sy'n berthnasol i ddyfeisiau arbennig.[2]
Gweler hefyd
golyguCyfeiriadau
golygu- ↑ "The History of the Noria". Machinery Lubrication. Cyrchwyd 8 Chwefror 2024.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana: Noria, Vol=38 (PDF). J. Espasa. 1921. t. 1089.
- ↑ Reynolds, T. S. (1983). Stronger Than a Hundred Men: A History of the Vertical Water Wheel. Johns Hopkins University Press. tt. 14–17. ISBN 0801872480.
- ↑ Rashed, Roshdi; Morelon, Régis (1996). Encyclopedia of the History of Arabic Science. Vol. 3 Technology, alchemy and life sciences. Routledge Hill. tt. 751-795 [775]. ISBN 9780415124126.
- ↑ Glick (1977). 18. Technology and Culture. pp. 644-650.
- ↑ Castro-García, Miguel; Rojas-Sola, José Ignacio; de la Morena-de la Fuente, Eduardo (2015). "Technical and functional analysis of Albolafia waterwheel (Cordoba, Spain): 3D modeling, computational-fluid dynamics simulation and finite-element analysis". Energy Conversion and Management 92: 207–214. doi:10.1016/j.enconman.2014.12.047.
- ↑
- ↑ "The History of the Noria". Machinery Lubrication. Cyrchwyd 8 Chwefror 2024.
- ↑ Bruguera i Talleda, Jordi; Fluvià i Figueras, Assumpta (1996). Diccionari etimològic sínia. Barcelona: Enciclopèdia Catalana. t. 852. ISBN 9788441225169.
- ↑ Emili Giralt i Raventós (2004). Història agrària dels Països Catalans. Edicions Universitat Barcelona. ISBN 978-84-475-3284-1.