Stadud Ymreolaeth Gwlad y Basg 1979

Noder, bu Stadud Ymreolaeth Gwlad y Basg arall yn 1936

Stadud Ymreolaeth Gwlad y Basg 1979

Enghraifft o'r canlynol	statute of autonomy
Dyddiad	25 Hydref 1979
Rhagflaenwyd gan	Statute of Autonomy of the Basque Country of 1936

Papur pleidleisio yn Refferendwm ar y Stadud yn 1979

Statud Ymreolaeth Gwlad y Basg 1979 (Basgeg: Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutua; Sbaeneg: Estatuto de Autonomía del País Vasco), a adnabyddir ar lafar ac yn eang fel Statud Gernika (Basgeg: Gernikako Estatutua; Sbaeneg: Estatuto de Guernica), yw'r ddogfen gyfreithiol sy'n trefnu system wleidyddol Cymuned Ymreolaethol Gwlad y Basg (Euskadiko Autonomi Erkidegoa) a elwir hefyd yn Euskadi, sy'n cynnwys taleithiau (a elwir hefyd yn siroedd) hanesyddol Araba, Bizkaia a Gipuzkoa. Mae'n ffurfio'r rhanbarth yn un o'r cymunedau ymreolaethol a ragwelwyd yng Nghyfansoddiad Sbaen 1978. Enwyd y Statud yn "Statud Gernika" ar ôl tref Gernika, lle cymeradwywyd ei ffurf derfynol ar 29 Rhagfyr 1978. Fe'i cadarnhawyd gan refferendwm ar 25 Hydref 1979, er gwaethaf ymataliad mwy na 40% o’r etholwyr. Derbyniwyd y statud gan dŷ isaf Senedd Sbaen ar 29 Tachwedd a Senedd Sbaen ar 12 Rhagfyr.

Cefndir - ymraniad Nafar

tu fewn Senedd Euskadi

Roedd y statud i fod i gwmpasu'r holl daleithiau hanesyddol a oedd yn byw gan y Basgiaid yn Sbaen, a oedd wedi profi ewyllys gref i gydnabod hunaniaeth a statws ar wahân, hyd yn oed mewn cylchoedd cenedlaetholgar nad ydynt yn Fasgaidd. Yna lluniwyd statud drafft ar gyfer Gwlad y Basg yn Sbaen i ddarparu ar gyfer yr ysfa honno gyda'r bwriad o gynnwys yr holl diriogaethau Basgaidd yn hanesyddol. Fodd bynnag, cododd y glasbrint yn erbyn llawer o wrthwynebiad yn Nafarroa Garaia (Navarre) (sefydlwyd plaid Unión del Pueblo Navarro) a chylchoedd cywirol a chenedlaetholgar y weinyddiaeth ganolog sy'n dal i fod yn gefnogwyr yr unben, Franco. Ar ddechrau'r 1980au gwyrodd plaid Sosialaidd Sbaen a'u cangen ranbarthol hefyd i safiad Navarre-yn-unig, gan baratoi'r ffordd i gymuned ymreolaethol ar wahân.

Er hynny, cadwodd Statud Ymreolaeth Gwlad y Basg ysbryd y glasbrint gwreiddiol yn ei eiriad, sef caniatáu'r modd angenrheidiol ar gyfer datblygiad yn rhyddid y Basgiaid, tra bellach yn gyfyngedig i daleithiau gorllewinol Álava, Gipuzkoa a Bizkaia yn unig. Pwysleisir y posibilrwydd y gallai Navarre ymuno beth bynnag a darperir ar ei gyfer, i'r graddau y cânt eu hadnabod fel Basgiaid, os mai dyna yw eu hewyllys.

Refferendwm 1979

Fel yng Nghymru, cynhaliwyd refferndwm ar ddatganoli grymoedd o'r canol. Yn wahanol i Refferendwm datganoli i Gymru, 1979, pleidleisiodd y Basgiaid o blaid datganoli, a hynny i gorff llawer cryfach gyda llawer mwy o rymoedd na'r hyn a gynigiwyd i Gymru gan Gomisiwn Kilbrandon.

Wedi’i gyflwyno i refferendwm ar 25 Hydref 1979, fe’i cymeradwywyd gyda chyfranogiad o 58.85% o’r cyfrifiad a 90.27% o’r pleidleisiau cadarnhaol.

Amddiffynnwyd y bleidlais gadarnhaol gan fwyafrif y pleidiau (Plaid Genedlaethol y Basgiaid, Plaid Sosialaidd Euskadi, Canolfan Undeb y Democratiaid, Euskadiko Ezkerra, Plaid Gomiwnyddol Euskadi, Plaid Lafur Sbaen, Sefydliad Chwyldroadol y Gweithwyr, Plaid Garlist Euskalherria, Sbaeneg Plaid Gweithwyr Sosialaidd (Sector Hanesyddol), Chwith Gweriniaethol, Euskal Sozialistak Elkartzeko Indarra) a chan y sefydliad arfog ETA (pm). Ymatal oedd y dewis arall a amddiffynnwyd gan glymblaid Herri Batasuna a chan bleidiau Euskadiko Mugimendu Komunista, Organización de Izquierda Comunista a Liga Komunista Iraultzailea. O'u rhan hwy, gofynnodd The Popular Alliance (a ailsefydlwyd yn ddiweddarach yn y Blaid Boblogaidd) a'r Undeb Cenedlaethol am y bleidlais yn erbyn, gan ystyried bod ymreolaeth y bobloedd yn fygythiad yn erbyn undod Sbaen.

Strwythur a Phwerau

Tu allan adeilad Senedd Euskadi yn ninas Vitoria-Gasteiz a sefydlwyd yn sgil y refferendwm. Adnewyddwyd hen ysgol i fod yn senedd-dŷ

Sefydlodd system o lywodraeth seneddol, lle mae'r llywydd (pennaeth y llywodraeth) neu Lehendakari yn cael ei ethol gan Senedd Ymreolaethol Gwlad y Basg (Senedd Euskadi; Eusko Legebiltzarra; parlemento Vasco) ymhlith ei haelodau. Etholir y Senedd trwy bleidlais gyffredinol ac mae'r senedd yn cynnwys 75 o ddirprwyon, 25 o bob un o'r tair Tiriogaeth Hanesyddol yn y gymuned.

Grymoedd

Mae gan y senedd bwerau dros amrywiaeth eang o feysydd, gan gynnwys:

amaethyddiaeth

diwydiant

diwylliant

y celfyddydau a llyfrgelloedd

casglu trethi

plismona

trafnidiaeth a chludiant

Mae Basgeg (fel hawl) a Sbaeneg (fel hawl a dyletswydd) yn ieithoedd swyddogol.

Cynrychiolaeth

Roedd cynrychiolaeth gyfartal y taleithiau waeth beth fo'r boblogaeth wirioneddol yn winc i Araba a Navfar, y lleiaf poblog a'r lleiaf agored i genedlaetholdeb Basgaidd y taleithiau. Fodd bynnag, mae'r gymdeithas Navarrese yn ymddangos yn fodlon ar ei Amejoramiento del Fuero.

Cryfhau'r Stadud Hunanlywodraethol

Roedd Cynllun Ibarretxe yn yr 2000au gynnig i adolygu'r statud er mwyn ehangu ymreolaeth Gwlad y Basg a gyflwynwyd gan y Blaid Genedlaetholwyr Basgaidd sy'n rheoli.

Statudau cynharach

Carlos Garaikoetxea, Lehendakari gyntaf Euskadi o blaid EAJ-PNV wedi'r refferendwm, yn siarad mewn cyfarfod yn 1980

Hyd at ddechrau'r 19g, roedd rhanbarthau Gwlad y Basg yn cynnal cryn dipyn o hunanlywodraeth o dan eu siarteri (daethant i gael eu hadnabod fel y Taleithiau Eithriedig), h.y. roedd ganddynt statws gwahanol i ardaloedd eraill o fewn Coron Castile/Sbaen, a oedd yn cynnwys trethi a thollau, consgripsiwn milwrol ar wahân, ac ati), yn gweithredu bron yn annibynnol.

Ar ôl y Rhyfel Carlaidd Gyntaf (1833-1839), diddymwyd ymreolaeth a'i disodli gan Ddeddf Cyfaddawd (Ley Paccionada) yn Navarre (1841) a threfn siartredig leihaol yn y tair talaith orllewinol (hyd at 1876). Ar ôl diddymu'r Siarteri yn bendant (diwedd Trydydd Rhyfel Carlaidd), amsugnwyd cyfreithiau ac arferion blaenorol i raddau helaeth i reolaeth ganolog Sbaen heb fawr o ystyriaeth i hynodion rhanbarthol. O ganlyniad, ceisiwyd gan Carlistiaid, cenedlaetholwyr Basgaidd a rhai lluoedd rhyddfrydol yn rhanbarth Basgaidd Sbaen i sefydlu cydweithrediad yn eu plith ac adfer rhyw fath o hunan-rymuso ("ymreolaeth"), tra datblygodd y Catalaniaid eu Cymanwlad Gatalanaidd eu hunain.

Cafodd ymdrechion ar statud unedig Gwlad y Basg gan gynnwys Navarre eu gohirio dro ar ôl tro nes bod yr achlysur yn ymddangos fel petai wedi cyrraedd dyfodiad Ail Weriniaeth Sbaen gyda statud ar gyfer pedair talaith Gwlad y Basg. Cymeradwywyd Statud Basgeg drafft gan bob un o’r pedair talaith (1931), ond rhannwyd y Carlistiaid, ac ni chyflawnodd Statud Estella ddrafft 1931 ddigon o gefnogaeth, yn erbyn cefndir o ddadlau brwd dros ddilysrwydd y pleidleisiau, yn ogystal â honiadau o pwysau cryf ar gynrychiolwyr lleol i fynd yn erbyn yr opsiwn unedol (Cynulliad Pamplona, ​​1932).

Yn dilyn y gwaith a ddechreuwyd ar gyfer Statud y Basgiaid, cymeradwywyd cynnig arall yn y pen draw gan lywodraeth Gweriniaeth Sbaen, a oedd eisoes yn gyforiog yn y Rhyfel Cartref, y tro hwn yn cynnwys taleithiau Gipuzkoa, Bizkaia ac Álava yn unig. Roedd ei effeithiolrwydd yn gyfyngedig i ardaloedd Bizkaia a reolir gan Weriniaeth ac ymyl Gipuzkoa.

Wedi ildio Byddin Gwlad y Basg yn 1937, diddymwyd y ddeddf. Fodd bynnag, caniataodd Francisco Franco barhad hunanlywodraeth gyfyngedig i Araba a Nafar, gan ddiolch am eu cefnogaeth i wrthryfel Cenedlaetholwyr Sbaen.

Ar y statud gweriniaethol a sefydliadau Alavese y mae Statud gyfredol Gernika yn cymryd ei chyfreithlondeb.

Ffynonellau

• Iban Bilbao, The Basque Parliament and Government, Basque Studies Program Newsletter, Rhifyn 27, 1983.
• IVAP (Basque Govt's admin agency), The Statute of Autonomy Archifwyd 2016-08-16 yn y Peiriant Wayback, yr offeryn sefydliadol sylfaenol sy'n rheoleiddio Gwlad y Basg.

Dolenni allanol

• Gwefan swyddogol Senedd Euskadi Archifwyd 2022-07-25 yn y Peiriant Wayback (Basgeg a Sbaeneg)
• La transición en Euskadi: Estatuto de Autonomia raglen yn Sbaeneg ar Youtube