Comisiwn Kilbrandon

Roedd y Comisiwn Brenhinol ar y Cyfansoddiad, y cyfeirir ato hefyd fel Comisiwn Kilbrandon (Comisiwn Crowther i ddechrau) neu Adroddiad Kilbrandon, yn gomisiwn brenhinol hirsefydlog a sefydlwyd gan lywodraeth Lafur Harold Wilson i archwilio strwythurau cyfansoddiad y Deyrnas Unedig a Ynysoedd Prydain a llywodraeth ei gwledydd cyfansoddol, ac i ystyried a ddylid gwneud unrhyw newidiadau i’r strwythurau hynny. Fe'i cychwynnwyd o dan yr Arglwydd Crowther ar 15 Ebrill 1969, cymerodd yr Arglwydd Kilbrandon yr awenau ym 1972, ac adroddwyd yn derfynol ar 31 Hydref 1973.

Comisiwn Kilbrandon

Enghraifft o'r canlynol	comisiwn brenhinol
Daeth i ben	31 Hydref 1973
Dechrau/Sefydlu	15 Ebrill 1969
Rhanbarth	Cymru

Y Gyfnewidfa Lo, Sgwâr Mount Stewart, Caerdydd, senedd-dŷ arfaethedig Cymru yn 1979

Ystyriwyd modelau amrywiol o ddatganoli, ffederaliaeth a chydffederaliaeth, yn ogystal â’r posibilrwydd o rannu’r DU yn wladwriaethau sofran ar wahân. Ymdriniwyd â Gogledd Iwerddon, Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw ar wahân i fater craidd yr Alban a Chymru.

Cyhoeddwyd cyfanswm o 16 cyfrol o dystiolaeth a 10 papur ymchwil rhwng 1969 a 1973. Cyflwynwyd yr adroddiad terfynol i Lywodraeth Plaid Geidwadol Edward Heath, a oedd wedi dod i rym yn etholiad cyffredinol Mehefin 1970. Gwrthododd yr adroddiad yr opsiynau o annibyniaeth neu ffederaliaeth, o blaid cynulliadau Albanaidd a Chymreig datganoledig, a etholir yn uniongyrchol. Ni lofnododd dau aelod o’r comisiwn, yr Arglwydd Crowther-Hunt na’r Athro Alan Peacock, yr adroddiad, gan anghytuno â’r dehongliad o’r cylch gorchwyl a’r casgliadau. Cyhoeddwyd eu barn mewn Memorandwm Ymneilltuaeth ar wahân.

Cefndir

Gwynfor Evans (yn Etholiad 1959), bu i'w fuddugoliaeth yn isetholiad Caerfyrddin fod yn sbardun ar gyfer Comiwisn Kilbrandon

Sefydlwyd y comisiwn brenhinol mewn ymateb i’r galw cynyddol am ymreolaeth neu annibyniaeth lawn i Gymru a’r Alban, a ddaeth i sylw’r cyhoedd ar ôl buddugoliaethau arloesol Gwynfor Evans o Blaid Cymru yn isetholiad Caerfyrddin yn 1966, a Winnie Ewing o Blaid Genedlaethol yr Alban yn Hamilton yn 1967.

Cylch gorchwyl

Cylch gorchwyl y comisiwn oedd:

1. Archwilio swyddogaethau presennol y ddeddfwrfa a’r llywodraeth bresennol mewn perthynas â nifer o wledydd, cenhedloedd a rhanbarthau’r Deyrnas Unedig;
2. Ystyried, o ystyried y newidiadau yn nhrefniadaeth llywodraeth leol ac yn y berthynas weinyddol a pherthynasau eraill rhwng gwahanol rannau’r Deyrnas Unedig, ac i fuddiannau ffyniant a llywodraeth dda a’n pobl o dan y Goron, a fyddai unrhyw newidiadau yn ddymunol y swyddogaethau hynny neu fel arall mewn perthnasoedd cyfansoddiadol ac economaidd presennol;
3. Ystyried hefyd a fyddai unrhyw newidiadau yn ddymunol yn y berthynas gyfansoddiadol ac economaidd rhwng Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw.

Aelodaeth

Cadeiryddion:

• Geoffrey Crowther, Baron Crowther (Arglwydd Crowther) (1969 tan ei farwolaeth ym mis Chwefror 1972)
• Charles Shaw, Baron Kilbrandon (Arglwydd Kilbrandon) (o Chwefror 1972 ymlaen)

Members:

• David Basnett (ymddiswyddo cyn 1973)
• Arglwydd Crowther-Hunt
• Alun Talfan Davies CF
• John Foot (Arglwydd Foot
• Syr Mark Henig
• Douglas Houghton (ymddiswyddo cyn 1973)
• Selwyn Lloyd (ymddiswyddo cyn 1973)
• Y Gwir Parchg Dr James Longmuir
• Yr Athro Francis Headon Newark
• Yr Athro Alan T. Peacock (apwyntiwyd 1970)
• Syr David Renton
• Yr Athro Donald James Robertson (marw 1970)
• Syr James Steel (diwydiannwr)
• Yr Athro Harry Street
• Syr Ben Bowen Thomas
• Nancy Trenaman

Argymhellion

Nid oedd y comisiwn yn gallu dod i gytundeb unfrydol, gyda’r adroddiad terfynol yn cynnwys nifer o opsiynau a gefnogwyd gan wahanol aelodau. Ni lofnododd dau gomisiynydd yr adroddiad, gan gynhyrchu memorandwm anghytuno yn lle hynny.

Yr Alban

Y Royal High School, Caeredin, darpar senedd-dŷ Cynulliad yr Alban yn 1979

Cyfnewidfa Lo, Caerdydd, lleoliad ddisgwyliedig Cynulliad 1979

Roedd wyth aelod o blaid deddfwrfa ddatganoledig i'r Alban. Byddai pŵer gweithredol yn cael ei arfer gan weinidogion a benodir gan y Goron o blith aelodau cynulliad a etholir yn uniongyrchol. Y meysydd cyfrifoldeb i’w trosglwyddo i’r corff datganoledig fyddai rhai o’r rhai sydd eisoes dan oruchwyliaeth Ysgrifennydd Gwladol yr Alban a’r Arglwydd Adfocad. Roedd y rhain yn cynnwys:

• Addysg
• Yr Amgylchedd
• Iechyd
• Materion cartref
• Materion cyfreithiol
• Gwasanaethau cymdeithasol
• Byddai'r cyfrifoldeb am amaethyddiaeth, pysgodfeydd a bwyd yn cael ei rannu rhwng y Cynulliad a llywodraeth y Deyrnas Unedig, tra byddai'r olaf yn cadw rheolaeth ar gyflenwad trydan.

Gyda sefydlu’r llywodraeth ddatganoledig, cynigiwyd y byddai nifer yr ASau a etholwyd i San Steffan o etholaethau’r Alban yn gostwng o 71 i tua 51.

Roedd y cynulliad i fod yn gorff siambr sengl o tua 100 o aelodau, wedi'i ethol o dan y system pleidlais sengl drosglwyddadwy o gynrychiolaeth gyfrannol, gydag etholaethau aml-aelod. Nid oedd y Comisiwn yn bwriadu rhoi enw i'r cynulliad, gan deimlo mai mater i bobl yr Alban oedd hwn, er bod y term "confensiwn" wedi'i awgrymu. Roedd penderfyniad ar nifer y seddi a'r ffiniau i'w gadw i senedd y Deyrnas Unedig.

Ni fyddai'r trefniadau cyfansoddiadol newydd yn gofyn am benodi llywodraethwr, tra bod y teitl "Scottish Premier" wedi'i awgrymu ar gyfer pennaeth y weithrediaeth.

Byddai swydd Ysgrifennydd Gwladol yr Alban yn cael ei diddymu, er y byddai gweinidog cabinet yn parhau i fod â chyfrifoldeb arbennig dros gynrychioli’r Alban yn ogystal â chael dyletswyddau eraill.

Cymru

Roedd chwe chomisiynydd yn ffafrio datganoli deddfwriaethol i Gymru. Byddai hyn yn debyg i’r cynllun a ragwelwyd ar gyfer yr Alban, ond gyda llai o gyfrifoldeb mewn materion cyfreithiol, gan adlewyrchu bod gan yr Alban system gyfreithiol ar wahân i Gymru a Lloegr.

Fel yn yr Alban, cynigiwyd cynulliad un siambr 100 aelod, wedi'i ethol trwy gynrychiolaeth gyfrannol. Teitl a awgrymwyd i'r comisiwn ar gyfer y corff oedd "Senedd". Yn yr un modd, efallai y byddai pennaeth y pwyllgor gwaith yn cael ei alw'n "Premier Wales", a byddai swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn cael ei diddymu. Byddai nifer yr ASau San Steffan a etholir gan etholaethau Cymreig yn gostwng o 36 i tua 31.

Lloegr

Siroedd 'newydd' Lloegr yn dilyn ad-drefniad 1974 bu'n sail ar gyfer rhanbarthau arfaethedig Comisiwn Kilbrandon

Roedd llofnodwyr y prif adroddiad yn unfrydol yn eu gwrthwynebiad i ddatganoli deddfwriaethol i Loegr gyfan, neu i unrhyw ranbarth yn Lloegr. Fodd bynnag, roedd cynigion i ddatganoli rhai pwerau i lefel ranbarthol:

Roedd wyth aelod yn cefnogi’r syniad o gynghorau cydgysylltu a chynghori anweithredol i gyflwyno sylwadau a rhoi cyngor i lywodraeth ganolog ar bolisi’r llywodraeth sy’n effeithio ar y rhanbarthau. Roedd pob cyngor i gael tua 60 o aelodau, y mwyafrif yn cael eu hethol gan awdurdodau lleol yn y rhanbarth gyda thua 20% wedi'u henwebu gan y gweinidog sy'n gyfrifol am faterion rhanbarthol i gynrychioli diwydiant, amaethyddiaeth, masnach, undebau llafur, a chyrff hyrwyddo statudol yn y rhanbarth. Roedd dau aelod o blaid sefydlu cynulliadau rhanbarthol gyda phwerau gweithredol, wedi'u hethol mewn modd tebyg i'r rhai yn yr Alban a Chymru. Ym mhob achos, y rhanbarthau i’w defnyddio fyddai’r rhai a sefydlwyd eisoes ar gyfer cynllunio economaidd, gyda ffiniau wedi’u haddasu i adlewyrchu’r newidiadau a wnaed gan Ddeddf Llywodraeth Leol 1972, er na chafodd enwau eu hawgrymu:

1. Swydd Cleveland, Cumbria, Swydd Durham, Northumberland, Tyne a Wear
2. Glannau Humber, Gogledd Swydd Efrog, De Swydd Efrog, Gorllewin Swydd Efrog
3. Swydd Gaer, Manceinion Fwyaf, Glannau Merswy, Swydd Gaerhirfryn
4. Swydd Derby, Swydd Gaerlŷr, Swydd Lincoln, Swydd Northampton, Swydd Nottingham
5. Henffordd a Chaerwrangon, sir Amwythig, Swydd Stafford, Swydd Warwick, Gorllewin Canolbarth Lloegr
6. Swydd Gaergrawnt, Norfolk, Suffolk
7. Avon, Cernyw, Dyfnaint, Dorset, Swydd Gaerloyw, Gwlad yr Haf, Wiltshire
8. Swydd Bedford, Berkshire, Swydd Buckingham, Dwyrain Sussex, Essex, Llundain Fwyaf, Hampshire, Swydd Hertford, Ynys Wyth, Caint, Swydd Rydychen, Surrey, Gorllewin Sussex

Cernyw

Roedd y Comisiwn yn cydnabod bod "lleiafrif bach iawn" yn bodoli yng Nghernyw a honnodd hunaniaeth genedlaethol ar wahân i'r Gernywiaid, ac a oedd yn dymuno cael trefniadau ar wahân ar gyfer eu llywodraeth. Roeddent fodd bynnag yn teimlo “er gwaethaf ei gymeriad unigol a’i ymdeimlad cryf o hunaniaeth ranbarthol, nid oes tystiolaeth bod gan ei phobl ddymuniad i’w weld yn cael ei wahanu oddi wrth weddill Lloegr at ddibenion llywodraeth”. Fodd bynnag, cydnabuwyd bod "pobl Cernyw yn ystyried nad yw eu rhan hwy o'r Deyrnas Unedig yn sir Seisnig yn unig" ac yn unol â hynny argymhellwyd y dylid defnyddio'r dynodiad "Dugy of Cornwall" ar bob achlysur priodol i bwysleisio'r "perthynas arbennig a'r diriogaeth. cyfanrwydd Cernyw."

Gogledd Iwerddon

Ni wnaeth y Comisiwn unrhyw argymhellion ar ddatganoli yng Ngogledd Iwerddon, yr oedd Deddf Cyfansoddiad Gogledd Iwerddon 1973 wedi gwneud darpariaeth ar eu cyfer. Fodd bynnag, roedd yr adroddiad yn argymell cynyddu nifer ASau San Steffan o’r dalaith yn unol â gweddill y DU, o 12 i tua 17.

Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw

Nid oedd y Comisiwn yn bwriadu gwneud unrhyw newidiadau yn y berthynas rhwng y Deyrnas Unedig, Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw. Gwrthodasant awgrym y dylid rhannu cyfrifoldebau am faterion allanol rhwng llywodraethau’r DU a’r ynysoedd, ond cefnogwyd cynnig gan y Swyddfa Gartref y dylid cynnal proses fwy ffurfiol o ymgynghori yn y dyfodol ynghylch cymhwyso cytundebau rhyngwladol yn yr ynysoedd.

Memorandwm anghytundeb

Ni lofnododd yr Arglwydd Crowther-Hunt na’r Athro Peacock yr adroddiad, gan gynhyrchu cyfres ar wahân o gynigion mewn memorandwm lleiafrifol. Y prif wahaniaethau rhwng y ddogfen a’r prif adroddiad oedd:

Cynulliadau rhanbarthol

Byddai saith cynulliad rhanbarthol etholedig, un ar gyfer yr Alban, un i Gymru a phum Cynulliad Rhanbarthol yn Lloegr. Byddai ganddynt lawer mwy o bwerau nag a gynigiwyd yn adroddiad y mwyafrif, gan gymryd drosodd llawer o beirianwaith llywodraeth ganolog yn eu hardal, a phob un â’i wasanaeth sifil ei hun. Byddent hefyd yn disodli awdurdodau ad hoc megis awdurdodau iechyd rhanbarthol ac awdurdodau dŵr, a oedd i'w cyflwyno wrth ad-drefnu'r Gwasanaeth Iechyd Gwladol a'r diwydiant dŵr. Byddai ganddynt hefyd bwerau goruchwylio dros fyrddau nwy a thrydan. Byddent hefyd yn gallu llunio polisi drwy gynlluniau strategol ar gyfer datblygiad ffisegol, cymdeithasol ac economaidd eu rhanbarthau.

Byddai Gweinidog y Rhanbarthau yn dal sedd cabinet.

Diwygio Tir Comin Roedd y memorandwm hefyd yn awgrymu newidiadau yn swyddogaeth Tŷ’r Cyffredin yn y Deyrnas Unedig. Roedd aelodau seneddol i ffurfio "pwyllgorau swyddogaethol" yn cyfateb i adrannau'r llywodraeth ganolog. Roedd pob pwyllgor i fod â staff ategol a byddent yn ystyried goblygiadau deddfwriaeth y Deyrnas Unedig ac Ewropeaidd, yn ogystal â chael pwerau llunio polisi. I adlewyrchu eu cyfrifoldebau mwy, byddai ASau yn cael cyflogau proffesiynol amser llawn.

Ymateb gwleidyddol

Cafwyd ymateb cymysg i adroddiad y comisiwn:

• Roedd cadeirydd Plaid Cymru yn ei ystyried yn "ddatblygiad gwirioneddol", a galwodd ar y llywodraeth i ymrwymo i gyflwyno llywodraeth Gymreig gyda phwer deddfwriaethol. Serch hynny, galwon nhw ar i'r cynulliad gael pwerau ychwanegol dros gynllunio economaidd a diwydiannol.
• Disgrifiodd Winnie Ewing, is-gadeirydd Plaid Genedlaethol yr Alban, fel "cam i'r cyfeiriad cywir", ac y byddai cynulliad arfaethedig yr Alban "yn arwain at yr hunan-lywodraeth y mae'r SNP yn ei geisio".
• Croesawodd ysgrifennydd y Blaid Lafur Gymreig gyflwyno cynulliad, ond gwrthwynebodd y gostyngiad yn nifer ASau San Steffan.
• Roedd arweinydd y Blaid Ryddfrydol Gymreig yn credu ei fod yn "ddatblygiad mawr" a fyddai'n arwain at gyflwyno cynrychiolaeth gyfrannol yn San Steffan.
• Galwodd swyddog o'r Blaid Geidwadol Gymreig ar i bobl beidio â chael eu "gorddylanwadu gan y lleiafrif lleisiol, sy'n cynnwys eithafwyr a ffanatigwyr cenedlaetholgar."
• Mynegodd cadeirydd Plaid Geidwadol ac Unoliaethol yr Alban amheuon am y gostyngiad yn nifer yr ASau.
• Tra'n nodi bod eu cynnig am Gyngor Rhanbarthol Cernyweg wedi'i wrthod, dywedodd ysgrifennydd Mebyon Kernow eu bod wedi'u calonogi gan sefydlu cynulliadau yn yr Alban a Chymru, a'r pwyslais ar "Duchy of Cornwall".

Canlyniadau

Yn dilyn newid llywodraeth yn etholiad cyffredinnol y Deyrnas Unedig Chwefror 1974, cyhoeddodd y weinyddiaeth Lafur newydd bapur gwyn Democracy and Devolution: Proposals for Scotland and Wales yn seiliedig ar yr adroddiad terfynol ym Medi 1974. Arweiniodd y papur gwyn yn uniongyrchol at Fesur aflwyddiannus yr Alban a Chymru, a dynnwyd yn ôl ym mis Chwefror 1977. Pasiwyd dau ddarn o ddeddfwriaeth ar wahân yn y flwyddyn ganlynol: Deddf yr Alban 1978 a Deddf Cymru 1978. Ni fyddai darpariaethau’r Deddfau yn dod i rym oni bai eu bod yn cael eu cymeradwyo gan refferenda, ac yn unol â hynny datganoli i’r Alban a Chymru cynhaliwyd refferenda ar 1 Mawrth 1979.

Yn y refferendwm, gwrthodwyd cynulliad Cymru gan fwyafrif o bleidleiswyr, tra cefnogwyd datganoli i'r Alban gan 51.6% o'r rhai a bleidleisiodd, neu 32.9% o'r rhai ar y gofrestr etholiadol. Roedd gwelliant i Ddeddf yr Alban, a gyflwynwyd gan aelod meinciau cefn y llywodraeth, George Cunningham, wedi nodi bod yn rhaid iddi gael cefnogaeth 40% o'r holl etholwyr, a chollwyd y refferendwm. Arweiniodd canlyniadau’r refferenda at ddiddymu’r Deddfau priodol ym mis Mawrth 1979. Collwyd pleidlais o ddiffyg hyder wedi hynny gan y llywodraeth ar 28 Mawrth pan bleidleisiodd Plaid Genedlaethol yr Alban gyda’r Ceidwadwyr, Rhyddfrydwyr a Phlaid Unoliaethol Ulster, gan arwain at y etholiad cyffredinol 1979 a dechrau 18 mlynedd o reolaeth y Ceidwadwyr.

Daeth datganoli i’r Alban a Chymru o’r diwedd ar waith o dan y llywodraeth Lafur nesaf, a etholwyd ym 1997, gan Ddeddf yr Alban 1998 a Deddf Llywodraeth Cymru 1998.

Dolenni allanol

• 'Kilbrandon' - Adroddiad y Comisiwn Brenhinol ar y Cyfansoddiad, archif yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1969-1973
• Hanes datganoli yng Nghymru gwefan Senedd Cymru, cyfeiriad at y Comisiwn
• Abstract, British Official Publications Collaborative Reader Information Service
• "Dicey, Kilbrandon and Devolution", DG Boyce, The Political Quarterly, Volume 46 Issue 3 Page 280–292, July 1975
• "Kilbrandon: The Ship That Launched a Thousand Faces?", The Modern Law Review, Vol. 37, No. 5 (Sep. 1974), pp. 544–555
• Deall datganoli yng Nghymru modiwl Prifysgol Agored (Cymraeg)