Tubas

Dinas ym Mhalesteina yw Tubas (Arabeg: طوباس‎; Tûbâs) a leolir yn y Lan Orllewinol i'r gogledd-ddwyrain o Nablus. ac i'r gorllewin o Ddyffryn yr Iorddonen. Mae'n ddinas â dros 63,000 o drigolion, sy'n ei gwneud tua'r un faint â Wrecsam, ac mae'n gwasanaethu fel canolfan economaidd a gweinyddol Llywodraethiaeth Tubas (sir Tubas). Mae ei ardal drefol yn cynnwys 227 hectar. Caiff ei lywodraethu gan gyngor trefol o 15 aelod ac mae'r mwyafrif o'i dinasyddion yn cael eu cyflogi mewn amaethyddiaeth neu wasanaethau cyhoeddus. Y maer yn y 2020au oedd Khalid Samir Abdel Razzek.

Tubas

Enghraifft o'r canlynol	dinas
Label brodorol	طوباس
Poblogaeth	22,000
Gwlad	Palesteina
Enw brodorol	طوباس
Gwladwriaeth	Gwladwriaeth Palesteina
Rhanbarth	Llywodraethiaeth Tubas
Gwefan	http://www.tubas.ps/
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Tref hynafol yw Tubas a elwid gynt yn Thebes, un o drefi Canaan - a thref enwog am wrthryfela yn erbyn y Brenin Abimelech. Yn ystod diwedd y 19g, yn ystod rheolaeth yr Otomaniaid ym Mhalesteina, daeth llwythi'r Arabiaid sy'n byw yn Nyffryn yr Iorddonen i fyw i Tubas, a daeth yn dref fawr yn Ardal Nablus, sy'n arbennig o adnabyddus am ei ben a'i gaws. Daeth o dan Fandad Prydain Palestina ym 1922, ac fe'i atodwyd gan Gwlad yr Iorddonen ar ôl iddynt gipio’r dref yn Rhyfel Arabiaid–Israeliaid 1948, ac yna ei meddiannu gan Israel ers Rhyfel Chwe Diwrnod 1967. Mae gan Awdurdod Cenedlaethol Palestina reolaeth ar Tubas ers i'r ddinas gael ei throsglwyddo i'w hawdurdodaeth ym 1995.

Hanes

Cynhanes

Mae enw'r ddinas Tubas yn deillio o'r gair Canaaneaidd Tuba Syoys neu "seren lachar". 

Mae olion archeolegol fel mynwentydd ac offer gwasgu ffrwyth yr olewydd yn dangos bod pobl wedi byw yn Tubas yn ystod oes goresgyniad y Rufeinig ym Mhalestina. Soniodd Sierôm fod Thebez yn 13 milltir Rufeinig i'r dwyrain o Neapolis (Nablus). Heblaw am y stori Feiblaidd, ni wyddys unrhyw beth am Thebez cyn neu ar ôl y gwrthryfel.

Yr Oes Otomanaidd

Yn 1596 ymddangosodd yng nghofrestrau treth yr Otomaniaid fel "Tubas". Roedd gan y dref boblogaeth o 41 o aelwydydd ac 16 gwr dibriod, pob un yn Fwslim. Talodd y pentrefwyr gyfradd dreth sefydlog o 33.3% ar wenith, haidd, cnydau haf, coed olewydd, refeniw achlysurol, geifr, cychod gwenyn, a gweisg yr olewydd neu rawnwin; cyfanswm o 11,704 akçe.

Ar ddiwedd yr 19g yn ystod rheolaeth yr Otomaniaid ym Mhalestina, ymfudodd grwpiau o Arabiaid a oedd yn perthyn i lwyth Daraghmeh - bugeiliaid a ffermwyr yn bennaf a oedd yn byw yn Nyffryn yr Iorddonen i'r gogledd, oherwydd y tir ffrwythlon, ei agosrwydd at sawl nant neu fynnon, a'i uchel drychiad o'i gymharu â gwastadedd Dyffryn yr Iorddonen a Wadi al-Far'a. Roedd y llwyth Daraghmeh wedi byw yn Nyffryn yr Iorddonen ers y 15g ac yn ychwanegol at Tubas, fe wnaethant drefedigaethu yn y pentrefi cyfagosː Kardala, al-Farisiya, Khirbet al-Malih, Kishda, Yarza, a Ras al-Far'a. Yn fuan ar ôl iddynt sefydlu yn Tubas, daeth Arabiaid o Najd, Syria, Transjordan, Hebron a Nablus gerllaw i ymgartrefu yn yr ardal. Yn ystod y cyfnod hwn, daeth Tubas yn safle gwrthdaro rhwng teuluoedd 'Abd al-Hadi a Tuqan yn Nablus ac ymosododd y Bedowiniaid o ardaloedd i'r dwyrain o'r ddinas. Nid oedd y teulu Jarrar yn byw yno, ond nhw oedd yn gweinyddu Tubas, gan ei fod wedi'i leoli o fewn nahiya ("isranbarth") Mashariq al-Jarrar.

Roedd Tubas yn un o'r pentrefi mwyaf yn Rhanbarth Nablus ac roedd mwyafrif y trigolion yn byw mewn tai neu bebyll wedi'u hadeiladu o fwd er mwyn gweithio ar eu tiroedd pell yn Nyffryn Iorddonen ac i bori eu diadelloedd defaid a geifr. Yn ôl y teithiwr Herbert Rix, o’i gymharu â threfi eraill o’i faint yn Samaria, roedd Tubas yn “llewyrchus” ac roedd ganddo doreth o bren sych yn barod ar gyfer coed tân. Roedd tubas, yn wahanol i'r pentrefi yng ngweddill yr ardal, yn dibynnu ar dda byw ac nid olewydd am incwm. Roedd cynhyrchion da byw yn cynnwys caws, menyn wedi'i egluro, rygiau gwlân, pebyll, rhaffau, a bagiau brethyn. Yn 1882 sefydlwyd ysgol bechgyn yn y dref.

Nododd Cronfa Archwilio Palestina fod y Samariaid yn arfer credu bod beddrod Aser, a elwir yn lleol fel Nabi Tota ("y proffwyd da"), wedi'i leoli yn Tubas. Gwasanaethodd y beddrod fel cysegrfa yn nhraddodiad y Mwslimaidd lleol.

Oes Mandad Prydain

Ym 1917, cipiodd Byddin Prydain wlad Palesteina a chwalwyd rheolaeth yr Otomaniaid. Ar ôl rheolaeth llym dan lywodraeth filwrol, cafodd ei ad-drefnu ym 1922 – 23 ac ymgorfforwyd Tubas o fewn Mandad (neu reolaeth) Prydain.

Yng nghyfrifiad 1922 o Palestina roedd gan Tubas boblogaeth o 3,449; 3,441 o Fwslimiaid a 7 o Gristnogion Uniongred. Yng nghyfrifiad 1931, roedd gan Tubas, (gan gynnwys Kashda a Jabagia) 773 o dai a phoblogaeth o 4,097, yn Fwslimiaid yn bennaf, a 29 o Gristnogion.

Oes Gwlad yr Iorddonen

Yn sgil Rhyfel Arabiaid–Israeliaid 1948, ac ar ôl Cytundebau Cadoediad 1949, daeth Tubas o dan lywodraeth Gwlad Iorddonen.

Yn 1955 agorwyd yr ysgol gyntaf i ferched.

Yn 1961, roedd y boblogaeth yn 5,709, tra ym 1964, roedd gan Tubas boblogaeth o 5,880.

Ôl-1967

Map y Cenhedloedd Unedig 2018 o'r ardal, yn dangos trefniadau meddiannaeth Israel.

Ers y Rhyfel Chwe Diwrnod ym 1967, mae Tubas wedi bod dan feddiant Israel.

Trosglwyddwyd Tubas i reolaeth Awdurdod Cenedlaethol Palestina (PNA) ym 1995 o dan y Cytundeb Dros Dro ar y Lan Orllewinol a Llain Gaza. Yn ystod cyfnodau Gwlad Iorddonen ac Israel, roedd y ddinas o dan weinyddiaeth Llywodraethiaeth Nablus, ond ym 1996, datganodd y PNA fod Tubas a'r ardal gyfagos yn ardal etholiadol, ac yn ddiweddarach, yn ardal weinyddol annibynnol - Llywodraethiaeth Tubas.

Nid yw Tubas wedi gweld cymaint o drais yn y gwrthdaro rhwng Israel a Phalestina â Nablus a Jenin gerllaw, ond digwyddodd nifer o ddigwyddiadau yn ystod yr Ail Intifada, a ddechreuodd yn 2000. Ym mis Ebrill 2002, lladdodd lluoedd Israel (IDF) chwe aelod gweithredol o Hamas yn y dref, gan gynnwys Ashraf Tamza Daraghmeh - prif gomander Hamas yn Tubas a'r ardal gyfagos. Ar 31 Awst, 2002, taniodd hofrennydd Apache Israel bedair taflegryn Hellfire at gar sifiliaid, yr amheuir ei fod yn cario cadlywydd Brigadau Merthyron al-Aqsa lleol, a chartref cyfagos. Yn lle hynny, lladdwyd pump o sifiliaid, gan gynnwys dau o blant, dau yn eu harddegau ac actifydd Fatah 29 oed a gyhuddwyd o fod yn aelod o Frigadau al-Aqsa. Cyhoeddodd Gweinidog Amddiffyn Israel, Binyamin Ben-Eliezer, ddatganiad yn mynegi “edifeirwch” dros ladd sifiliaid. Disgrifiodd Ben-Eliezer y cyrch yn Tubas fel “camgymeriad”, ac addawodd y byddai’r fyddin yn ymchwilio i’r digwyddiad.

Daearyddiaeth

Lleoliad Tubas (wedi'i farcio mewn coch) yn y Lan Orllewinol

Mae Tubas wedi'i leoli yn y Lan Orllewinol ogleddol gyda drychiad o 362 metr (1,188 tr) uwch lefel y môr, ond mae'r rhan fwyaf o Lywodraethiaeth Tubas wedi'i leoli yn Nyffryn yr Iorddonen i'r de. Mewn arolwg tir yn 1945 roedd gan Tubas ynghyd â maesdrefi Bardala a Kardala yn cynnwys 31,312 hectar, lle roedd 220,594 yn anheddiadau dynol a'r gweddill yn eiddo cyhoeddus. Yn 2005 cyhoeddwyd fod yr arwynebedd yn cynnwys 29,512 hectar, gyda 2,271 ohonynt yn gartrefi a tua 150,000 yn cael eu defnyddio at ddibenion amaethyddol ac mae tua 180,000 wedi'i alltudio gan Israel ar gyfer canolfannau milwrol.

Mae gandd y ddinas hinsawdd gymedrol; mae'r haf yn boeth ac yn sych, a'r gaeaf yn oer a gwlyb. Y tymheredd blynyddol ar gyfartaledd yw 21 °C (70 °F) , a'r gyfradd lleithder flynyddol ar gyfartaledd yw 56%.

Addysg

Yn 2004–05, roedd gan Tubas ddeuddeg ysgol; pedwar ar gyfer dynion, tri ar gyfer menywod a phump yn gymysg.; cyflogwyd 4,924 o fyfyrwyr a 191 o athrawon. Yn ogystal, mae chwe meithrinfa wedi'u lleoli yn y ddinas, ac mae ganddyn nhw gyfanswm o 620 o ddisgyblion ifanc. Yn 1997, y gyfradd llythrennedd oedd 86%; roedd menywod yn cynnwys 78.3% o'r boblogaeth anllythrennog. O'r boblogaeth lythrennog, cwblhaodd 25.7% addysg elfennol, cwblhaodd 23.3% addysg baratoadol a chwblhaodd 22.1% addysg uwchradd neu uwch. Mae llawer o fyfyrwyr ledled Dyffryn yr Iorddonen yn derbyn eu haddysg yn Tubas. Mae gan Brifysgol Agored Al-Quds sydd wedi'i lleoli yn Jeriwsalem, gampws yn Tubas o'r enw Rhanbarth Addysgol Al-Quds Open University-Tubas. Yn 2006, cofrestrwyd 1,789 o fyfyrwyr yn y brifysgol, roedd ganddi 90 o athrawon a 24 o weithwyr eraill.

Mosgau ac eglwysi

Mae Tubas yn cynnwys chwe mosg. Y prif fosgiau yw Mosg Abd ar-Rahan, Mosg al-Tawled, Mosg Umar ibn al-Khattab, a Mosg Shaheed. Mae Eglwys Uniongred y Drindod Sanctaidd hefyd wedi'i lleoli yn Tubas, yn rhan ogleddol y ddinas. Adeiladwyd yr eglwys ym 1976 i wasanaethu'r gymuned Gristnogol Uniongred fach a cheir ynddi ystafell weddi, neuadd gymrodoriaeth, swyddfa, a llyfrgell i blant. Ceir hen balas, sy'n eiddo i deulu Sawafta yn Tubas hefyd.

Gweinyddu

Gan mai Tubas yw prifddinas (a dinas fwyaf) Llywodraethiaeth Tubas, mae'n gweithredu fel prif ddarparwr gwasanaethau trefi a phentrefi'r llywodraethiaeth. Ynddi hi mae holl swyddfeydd Awdurdod Cenedlaethol Palestina sy'n gwasanaethu'r llywodraethiaeth wedi'u lleoli yn y ddinas. Mae 21 o sefydliadau'r llywodraeth yn Tubas, gan gynnwys swyddfa bost, swyddfa Weinyddiaeth Lafur Palestina, swyddfa Gweinyddiaeth Amaeth Palestina, swyddfa Gweinyddiaeth Materion Cymdeithasol Palestina, yr adran dân a gorsaf heddlu.

Cludiant

Bysiau a thacsis yw'r prif ddull o deithio yn Tubas. Cyfanswm hyd y ffyrdd palmantog yw 10,000 metr a cheir 10,000 metr o ffyrdd gyda phalmant hefyd a 25,000 o ffyrdd heb wyneb caled.

Mae Tubas wedi ei leoli ar Briffordd 588 wedi'i gysylltu â phrif ffordd Ramallah-Nablus (Priffordd 60) gan rwydwaith o gyrchfannau gogledd-ddwyreiniol y ffordd, sy'n mynd trwy bentrefi Azmut, al-Badhan a Ras al-Far'a. Mae wedi'i gysylltu â Jenin drwy ffordd ogleddol sy'n mynd trwy 'Aqqaba, Zababdeh ac yn olaf i Jenin. Mae'n eitha hawdd teithio i Wlad yr Iorddonen trwy Briffordd 57 sydd wedi'i chysylltu â Phriffordd 588 ychydig i'r de o Tubas.

Gofal Iechyd

Mae'r ddinas yn cynnwys pum canolfan iechyd sy'n cael eu rhedeg gan amrywiol sefydliadau gan gynnwys Cilgant Coch Palestina. Nid oes ysbytai yn Tubas, nac yn Llywodraethiaeth Tubas; rhaid i breswylwyr deithio i Nablus i gael triniaeth ysbyty, ond mae yma ddau ambiwlans yn Tubas ar gyfer cludo mewn argyfwng. Mae pedwar clinig yn y ddinas, gyda dau yn cael eu rhedeg gan sefydliadau anllywodraethol, un gan Awdurdod Cenedlaethol Palestina ac un yn eiddo preifat. Fodd bynnag, nid oes gan y clinigau offer ac arbenigwyr modern. Yn ogystal, ceir deg fferyllfa yn Tubas.

Gweler hefyd

• Rhestr o ddinasoedd a weinyddir gan Awdurdod Cenedlaethol Palestina

Llyfryddiaeth

• Barron, J. B., gol. (1923). Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922. Government of Palestine.
• Bromiley, G.W. (1995). The International Standard Bible Encyclopedia: E-J. Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 978-0-8028-3782-0.
• Conder, C.R. (1881). "Lieutenant Conder's reports". Quarterly Statement - Palestine Exploration Fund 13: 158–208. https://archive.org/details/quarterlystateme13pale.
• Conder, C.R.; Kitchener, H.H. (1882). The Survey of Western Palestine: Memoirs of the Topography, Orography, Hydrography, and Archaeology. 2. London: Committee of the Palestine Exploration Fund.
• Dauphin, Claudine (1998). La Palestine byzantine, Peuplement et Populations. BAR International Series 726 (yn Ffrangeg). III : Catalogue. Oxford: Archeopress. ISBN 0-860549-05-4.
• Doumani, B. (1995). Rediscovering Palestine: Merchants and Peasants in Jabal Nablus. University of California Press.
• Finn, J. (1877). Byeways in Palestine. London: James Nisbet.
• Government of Jordan, Department of Statistics (1964). First Census of Population and Housing. Volume I: Final Tables; General Characteristics of the Population (PDF).
• Government of Palestine, Department of Statistics (1945). Village Statistics, April, 1945.
• Guerin, V. (1875). Description Géographique, Historique et Archéologique de la Palestine. Vol 2: Samarie, pt 2.
• Hadawi, S. (1970). Village Statistics of 1945: A Classification of Land and Area ownership in Palestine. Palestine Liberation Organization Research Center.
• Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, Germany: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. ISBN 3-920405-41-2.
• Irving, Sarah (2012). Palestine. Bradt Travel Guides. ISBN 978-1841623672.
• Kitchener, H.H. (1878). "Journal of the Survey". Quarterly Statement - Palestine Exploration Fund 10: 62–67. https://archive.org/details/quarterlystateme09pale.
• Mills, E., gol. (1932). Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas. Jerusalem: Government of Palestine.
• Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund.
• Pipes, D. (1990). Greater Syria: The History of an Ambition. Oxford University Press. ISBN 9780195363043.
• Rix, Herbert (1907). Tent and Testament : a camping tour in Palestine, with some notes on Scripture sites. London: Williams and Norgate.
• Robinson, E.; Smith, E. (1841). Biblical Researches in Palestine, Mount Sinai and Arabia Petraea: A Journal of Travels in the year 1838. 3. Boston: Crocker & Brewster.
• Robinson, E.; Smith, E. (1856). Later Biblical Researches in Palestine and adjacent regions: A Journal of Travels in the year 1852. London: John Murray.

Dolenni allanol

• Croeso i Ddinas Tubas
• Dinas Tubas, Croeso i Balesteina
• Tubas City (Taflen Ffeithiau), Sefydliad Ymchwil Gymhwysol - Jerwsalem, ARIJ
• Proffil Dinas Tubas, ARIJ
• Arolwg o Balesteina Gorllewinol, Map 12: IAA, comin Wikimedia
• Data Tubas Bio - Y Cenhedloedd Unedig (ffeil pdf)