Crimea

Crimea
Math	gorynys, tiriogaeth ddadleuol
	LL-Q58635 (pan)-Gaurav Jhammat-ਕ੍ਰੀਮੀਆ.wav
Poblogaeth	2,340,921
Daearyddiaeth
Sir	Gweriniaeth Hunanlywodraethol y Crimea, Gweriniaeth Crimea
Gwlad	Wcráin, Rwsia
Arwynebedd	27,000 km²
Gerllaw	Y Môr Du, Môr Azov
Cyfesurynnau	45°N 34°E
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Gorynys yn nwyrain Ewrop ar arfordir gogleddol y Môr Du, wedi'i amgylchynu bron yn gyfan gwbl gan y Môr Du a Môr Azov yw Crimea (Rwsieg: Крымский полуостров; Tatareg Crimea: Qırım yarımadası; Wcraineg: Кримський півострів). Saif i'r de o Wcráin ac i'r gorllewin o Kuban, Rwsia. Ers 2014 mae'r Crimea yn ffurfio Dosbarth Ffederal Crimea, sy'n cynnwys Gweriniaeth Crimea a Dinas Sefastopol.

Am y bwlch yng Ngwynedd a adwaenir fel "Bwlch y Crimea" gweler Bwlch y Gorddinan.

Mae dau fôr o'i gwmpas: Y Môr Du a Môr Azov tua'r dwyrain gyda Isthmws Perekop yn ei gysylltu â'r tir mawr. Mae rhan helaeth y Crimea yn wastadedd ond mae'n codi i 1545m (5069 troedfedd) yn y de gyda chopa Gora Roman-Kosh, yr uchaf o gadwyn o fryniau ar hyd arfordir de-ddwyreiniol yr orynys a adnabyddir fel Mynyddoedd Crimea. Y prif ddinasoedd yw Feodosia, Kerch, Sevastopol, Yalta, Yevpatoria a Simferopol, y brifddinas.

Mae mwyafrif y boblogaeth (58%, Cyfrifiad 2001) yn Rwsiaid ethnig, gyda hefyd Wcrainiaid (24%) a Thatariaid Crimea (12%). Rwsieg yw mamiaith y mwyafrif (77%, Cyfrifiad 2001), er bod nifer o bobl â'r Datareg Crimea (11%) a'r Wcraineg (10%) fel mamiaith. Yr unig iaith swyddogol dan feddiant Wcráin oedd yr Wcraineg, ond ers ailymuno a Rwsia yn 2014 mae'r Rwsieg, Wcreineg a'r Datareg yn ieithoedd swyddogol.

Perchnogaeth

Yn 2014 cafwyd cryn ddadlau ynghylch perchnogaeth y Crimea. Bu'n rhan o Rwsia o'r 18g ymlaen. Arosodd yn rhan o Rwsia pan sefydlwyd yr Undeb Sofietaidd. O ganol y 1950au, pan benderfynodd Nikita Khrushchev ei roi i Weriniaeth Sofietaidd Wcráin, hyd 2014 fe'i gweinyddwyd fel gweriniaeth hunanlywodraethol o dan reolaeth Wcráin. Enw swyddogol y weriniaeth honno oedd Gweriniaeth Hunanlywodraethol y Crimea (Wcraineg Автономна Республіка Крим/Avtonomna Respublika Krym, Tatareg Crimea Qırım Muhtar Cumhuriyeti).

Ym Mawrth 2014, yn dilyn y chwyldro neu coup yn Kiev a ddisodlodd yr Arlywydd Petroshenko, pleidleisiodd trigolion y Crimea dros sefydlu Gweriniaeth Crimea. Ar y pryd, dim ond Rwsia oedd yn ei chydnabod; gweler Rhestr gwledydd anghydnabyddedig.

Map yn dangos lleoliad Gweriniaeth Hunanlywodraethol y Crimea o fewn Wcráin

Hanes

Coloneiddwyd y Crimea gan y Groegiaid yn y 6ed ganrif CC. Cafodd ei oresgyn yn ddiweddarach gan y Gothiaid, yr Hyniaid ac eraill. Yn 1239 cafodd ei wneud yn khaniad gan Tatariaid yr Haid Euraidd. Cipiwyd y khaniad gan y Tyrciaid yn 1475 a chafodd y Crimea ei feddiannu gan Rwsia yn 1783. Rhwng 1853 a 1856 ymladdwyd Rhyfel y Crimea yno rhwng lluoedd Rwsia ar un ochr a lluoedd Prydain, Ffrainc ac Ymerodraeth yr Otomaniaid ar yr ochr arall. Meddiannwyd y Crimea gan yr Almaen Natsïaidd yn yr Ail Ryfel Byd (1941-1943). Ar ôl y rhyfel cafodd y Tartariaid eu halltudio i Wsbecistan yn eu crwnswth am gydweithredu, yn ôl yr honiad, â'r Almaenwyr. Ers cwymp yr Undeb Sofietaidd mae llawer ohonynt wedi dod yn ôl.

Gweler hefyd

Cyfeiriadau

Oriel

Arfordir dinas Sevastopol
Eclizee-Burun
Yalta
Y machlud dros Sevastopol
Mynyddoedd Crimea ger dinas Alushta